لطفاً به نکات زیر توجّه فرمایید:

۱ . مشهور آن است که دفن اموات بر روی یکدیگر با وجود حائل مانند دفن آنان در کنار یکدیگر با وجود حائل است که اشکالی ندارد و موافق با اصل إباحه است، ولی حق آن است که خودداری از این کار در زمان رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم و سلف صالح، بلکه عموم مسلمانان تا دهه‌های اخیر، به معنای مخالفت این کار با بنا و سیره‌ی آنان است که خالی از اشکال نیست؛ خصوصاً با توجّه به اینکه مطلوب شارع از دفن اموات، مسلّماً دفن آنان به هر صورت که واقع شود نیست، بل دفن آنان به صورت خاصّی است که بنا و سیره‌ی مسلمانان بر آن جاری شده است و با این وصف، احتیاط در ترک چنین کاری جز در حالت ضرورت است. آری، در حالت ضرورت، بحثی در جواز آن، بلکه جواز دفن چند میّت در یک قبر نیست؛ چنانکه شهدای أحد به اذن رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم این گونه دفن شدند[۱] و آن به اقتضای ضرورت بود؛ چنانکه از صحابه روایت شده است که گفتند: «شَكَوْنَا إِلَى رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ وَسَلَّمَ يَوْمَ أُحُدٍ، فَقُلْنَا: يَا رَسُولَ اللَّهِ! الْحَفْرُ عَلَيْنَا لِكُلِّ إِنْسَانٍ شَدِيدٌ! فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ وَسَلَّمَ: احْفِرُوا وَأَعْمِقُوا وَأَحْسِنُوا وَادْفَنُوا الْإِثْنَيْنِ وَالثَّلَاثَةِ فِي قَبْرٍ وَاحِدٍ»؛ «در روز أحد به رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم شکایت کردیم و گفتیم: ای رسول خدا! حفر کردن برای هر نفر برای ما دشوار است! پس رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: عمیق و خوب حفر کنید و هر دو سه نفر را در یک قبر قرار دهید» و این ظاهر در جواز چنین کاری به اقتضای ضرورت و عدم جواز آن در غیر ضرورت است.

۲ . دفن میّت در قبر میّت دیگری که پیشتر مدفون شده، به سه شرط جایز است:

یک؛ ضرورت به معنای وجود عسر و حرج در دفن میّت به صورت جداگانه؛ با توجّه به چیزی که گذشت و با توجّه به اینکه خداوند فرموده است: ﴿يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ﴾[۲]؛ «خداوند برای شما آسانی می‌خواهد و برای شما سختی نمی‌خواهد» و فرموده است: ﴿مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ﴾[۳]؛ «خداوند نمی‌خواهد که برای شما در دین تنگنایی قرار دهد».

دو؛ اذن مالک قبر در صورتی که برای آن مالکی وجود دارد؛ با توجّه به اینکه تصرّف در ملک دیگری بدون اذن او جایز نیست.

سه؛ گذر زمان بر میّت دیگر به قدری که عادتاً در آن به خاک تبدیل می‌شود و آن بنا بر نظر صحیح‌تر ۵۰ سال است، مگر اینکه به نحوی معلوم شود پیش از این زمان به خاک تبدیل شده است، با توجّه به اینکه ظاهراً حرمت نبش قبر میّت مسلمان از باب حرمت اهانت به او با آشکار کردن بدنش پس از دفن است که پس از تبدیل شدن آن به خاک سالبه‌ی به انتفاء موضوع است.

حاصل آنکه دفن اموات در قبرهای طبقاتی بر خلاف سنّت رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم و سیره‌ی متشرّعه است و تبعاً جز در حالت ضرورت جایز نیست؛ همچنانکه دفن میّت در قبر میّت دیگر تنها در حالت ضرورت و در صورتی جایز است که چیزی از بدن میّت دیگر باقی نمانده باشد و مالک قبر راضی باشد.