زکات «فطرة» یکی از مصادیق زکات است که خداوند در کتاب خود فرض فرموده و پیامبرش -بنا بر روایات متواتر و مشهور- از چند و چون آن خبر داده و به موجب آن دو، هر مسلمانِ دارای استطاعتی مکلّف است که از صبح روز اوّل شوّال (ترجیحاً پیش از نماز عید فطر)، به ازای خود و هر یک از عائله‌اش، عین یا قیمت یک صاع از قوت غالب خود و آنان را به اصناف مذکور در آیه‌ی ۶۰ سوره‌ی مبارکه‌ی توبه خصوصاً فقرا و مساکین برساند و یک صاع در عهد حاضر معادل چهار مدّ و مساوی با حدود سه کیلوگرم (۲۸۳۰ گرم یا کمی بیشتر) است، ولی از برخی روایات[۱] دانسته می‌شود که -بر خلاف نظر مشهور مسلمانان- در عهد پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم معادل پنج مدّ بوده و در عهد امویان به چهار مدّ کاهش یافته و با این وصف، یک صاع پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم مساوی با حدود سه و نیم کیلوگرم (۳۵۳۸ گرم) است؛ چنانکه یکی از یارانمان ما را خبر داد، گفت:

«سَأَلْتُ الْمَنْصُورَ عَنِ الصَّاعِ فَقَالَ: إِنَّ لَنَا صَاعًا وَلِبَنِي أُمَيَّةَ صَاعًا فَصَاعُنَا خَمْسَةُ أَمْدَادٍ وَصَاعُهُمْ أَرْبَعَةُ أَمْدَادٍ وَمَا كَانَ صَاعُ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ وَسَلَّمَ إِلَّا خَمْسَةَ أَمْدَادٍ كُلُّ مُدٍّ مِنْهَا مِائَتَانِ وَأَرْبَعٌ وَثَلَاثُونَ دِرْهَمًا»[۲]؛ «از منصور درباره‌ی صاع پرسیدم، پس فرمود: هرآینه برای ما صاعی و برای بنی امیّه صاعی است، پس صاع ما پنج مدّ و صاع آنان چهار مدّ است و صاع رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم جز پنج مدّ نبود که هر مدّ آن دویست و سی و چهار درهم بود».

آری، این می‌تواند به معنای آن باشد که وزن مدّ پس از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم به ۲۹۲/۵ درهم افزایش یافته است؛ زیرا پنج مدّ با وزن ۲۳۴ درهم در عهد آن حضرت، معادل چهار مدّ با وزن ۲۹۲/۵ درهم پس از آن حضرت است که با مجموع ۱۱۷۰ درهم مشهور مطابقت دارد، ولی با این تقریر نیز به نظر می‌رسد که یک صاع معادل حدود سه و نیم کیلوگرم است؛ چراکه بنا بر محاسبات دقیق‌تر، هر درهم معادل شش دانق و هر دانق معادل ۰/۴۹۵۸ گرم است و با این وصف، یک صاع پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم معادل حدود ۳/۴۸۰ کیلوگرم است که حدود نیم کیلوگرم از صاع مشهور بیشتر است.

حاصل آنکه زکات «فطرة» پرداخت عین یا قیمت سه و نیم کیلوگرم از قوت معمول خانواده است؛ چنانکه خداوند درباره‌ی إطعام مساکین در باب کفّاره‌ی یمین فرموده است: ﴿مِنْ أَوْسَطِ مَا تُطْعِمُونَ أَهْلِيكُمْ﴾[۳]؛ «از متوسّط چیزی که به خانواده‌ی خود می‌خورانید» و این در باب زکات «فطرة» نیز جاری است و ستایش برای خداوند پروردگار جهانیان است.