اذان و اقامه برای نماز فرادا واجب نیست؛ چراکه برای آن تشریع نشده، بلکه برای نماز جماعت تشریع شده است و این از فقرات «حَیَّ عَلَی الصَّلاةِ»؛ «بشتابید به سوی نماز»، «حَیَّ عَلَی الْفَلاحِ»؛ «بشتابید به سوی رستگاری» و «حَیَّ عَلَی خَیْرِ الْعَمَلِ»؛ «بشتابید به سوی بهترین عمل» که دعوت دیگران به سوی نماز است دانسته می‌شود، ولی برای نماز جماعت واجب است و این از سخن خداوند دانسته می‌شود که فرموده است: ﴿یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذَا نُودِیَ لِلصَّلَاةِ مِنْ یَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلَى ذِكْرِ اللَّهِ وَذَرُوا الْبَیْعَ﴾[۱]؛ «ای کسانی که ایمان آوردید! هرگاه برای نماز در روز جمعه ندا داده می‌شود، به سوی ذکر خداوند بشتابید و خرید و فروش را رها کنید»؛ با توجّه به اینکه آمدن به نماز جمعه را منوط به ندا داده شدن برای آن دانسته، در حالی که آمدن به نماز جمعه مسلّماً واجب است و با این وصف، ندا داده شدن برای آن نیز واجب محسوب می‌شود و نماز جماعت از حیث وجوب مانند نماز جمعه است و تبعاً مانند آن به ندا نیاز دارد؛ چنانکه فرموده است: ﴿وَإِذَا نَادَیْتُمْ إِلَی الصَّلَاةِ اتَّخَذُوهَا هُزُوًا وَلَعِبًا ۚ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لَا یَعْقِلُونَ﴾[۲]؛ «و هرگاه به سوی نماز (جماعت) ندا می‌دهید، آن را به سخره و بازی می‌گیرند، این از آن روست که آنان قومی هستند که تعقل نمی‌کنند»؛ خصوصاً با توجّه به اینکه ندا دادن به سوی نماز جماعت، مصداق فرا خواندن به سوی خیر و امر کردن به معروف است و خداوند فرموده است: ﴿وَلْتَكُنْ مِنْكُمْ أُمَّةٌ یَدْعُونَ إِلَی الْخَیْرِ وَیَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَیَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ ۚ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ﴾[۳]؛ «و باید از شما گروهی باشند که به سوی خیر فرا می‌خوانند و به معروف امر و از منکر نهی می‌کنند و آنان همانا رستگارانند» و با این وصف، ترک اذان و اقامه پیش از نماز جماعت جایز نیست، هر چند بنا بر اظهر موجب بطلان آن نمی‌شود؛ چراکه اذان و اقامه شرط یا جزء آن نیست، بلکه واجبی جداگانه مبتنی بر دلیلی مستقل است.

آری، هرگاه نماز جماعت در مسجد یا مکانی عمومی نباشد، بلکه در خانه یا مکانی خصوصی باشد، اذان گفتن واجب نیست؛ چراکه در به روی مردم بسته است و فرا خواندن آنان به سوی نماز جماعت معنا ندارد، مگر اینکه برخی از اهل خانه یا مکان خصوصی غافل باشند؛ چراکه در این صورت، اذان گفتن برای آنان ضرورت دارد و این معنای روایتی از اهل بیت است که در آن آمده است: «إِذَا كانَ الْقَوْمُ لا یَنْتَظِرُونَ أَحَدًا اكْتَفَوا بِـإِقامَةٍ واحِدَةٍ»[۴]؛ «هرگاه قوم منتظر کسی نباشند، به یک اقامه اکتفا می‌کنند» و فرق اقامه با اذان در این است که اقامه برای حاضران گفته می‌شود و اذان برای غایبان. از این رو، هرگاه غایبی وجود نداشته باشد یا نتواند حاضر شود، اذان ضرورتی ندارد، ولی اقامه برای حاضران ضروری است؛ چنانکه یکی از یارانمان ما را خبر داد، گفت:

«سَأَلْتُ الْمَنْصُورَ عَنِ الْأَذَانِ وَالْإِقَامَةِ، فَقَالَ: هُمَا وَاجِبَانِ لِلْجَمَاعَةِ، إِلَّا أَنْ يَكُونُوا فِي مَكَانٍ لَا يَحْضُرُهُ غَائِبٌ، فَإِنْ كَانُوا فِي مَكَانٍ لَا يَحْضُرُهُ غَائِبٌ، فَإِنَّمَا يَكْفِيهِمُ الْإِقَامَةُ، لِأَنَّ الْأَذَانَ وُضِعَ لِلْغَائِبِينَ»[۵]؛ «از منصور درباره‌ی اذان و اقامه پرسیدم، پس فرمود: آن دو برای جماعت واجب است، مگر اینکه در جایی باشند که غایبی در آن حاضر نمی‌شود، پس اگر در جایی باشند که غایبی در آن حاضر نمی‌شود، اقامه برایشان کافی است؛ چراکه اذان برای غایبان وضع شده است».

با این حال، گفتن اذان و اقامه پیش از نماز فرادا اشکالی ندارد، بلکه مستحبّ است؛ خصوصاً اقامه که ترک آن پیش از نماز فرادا کراهت دارد؛ چراکه اگر انسانی حاضر نیست، فرشتگان حاضر هستند و می‌توانند به مؤمن اقتدا کنند؛ چنانکه در روایتی از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم آمده است: «فَإِنْ أَقَامَ صَلَّی مَعَهُ مَلَكَاهُ وَإِنْ أَذَّنَ وَأَقَامَ صَلَّی خَلْفَهُ مِنْ جُنُودِ اللَّهِ مَا لا یُرَی طَرَفَاهُ»[۶]؛ «پس اگر اقامه گوید، دو فرشته‌اش با او به نماز می‌ایستند و اگر اذان و اقامه گوید، پشت سرش صفی از لشکریان خداوند به نماز می‌ایستند که دو طرف آن دیده نمی‌شود» و در روایتی از اهل بیت علیهم السلام آمده است: «إِنَّكَ إِذَا أَذَّنْتَ وَأَقَمْتَ صَلَّی خَلْفَكَ صَفَّانِ مِنَ الْمَلائِكَةِ وَإِنْ أَقَمْتَ إِقامَةً بِغَیْرِ أَذانٍ صَلَّی خَلْفَكَ صَفٌّ واحِدٌ»[۷]؛ «تو اگر اذان و اقامه گویی، پشت سرت دو صف از فرشتگان به نماز می‌ایستند و اگر اقامه گویی بدون اذان، پشت سرت یک صف به نماز می‌ایستند».