«مَظالِم» جمع «مَظْلَمَة» به معنای حقّ ضایع شده‌ی مردم است که باید بی‌درنگ به آنان برگردانده شود و برگرداندنش به آنان عقلاً به این ترتیب است که اگر جایشان معلوم است، باید بی‌درنگ به نزدشان رفت و در صورت استطاعت، حقّشان را به خودشان هرگاه زنده‌اند و وارثان‌شان هرگاه مرده‌اند، پرداخت و در صورت عدم استطاعت، از آنان مهلت یا حلالیت گرفت و اگر جایشان معلوم نیست، باید به دنبالشان گشت و اگر یافت نمی‌شوند، باید معادل حقّ آنان را از طرف آنان به مستحق صدقه داد یا در راه خداوند هزینه کرد تا هنگامی که یافت شوند. پس اگر یافت شدند و به صدقه یا هزینه‌ی انجام شده رضایت دادند، حقّشان را گرفته‌اند و اجر برای آنان است و اگر یافت شدند ولی به صدقه یا هزینه‌ی انجام شده راضی نشدند، باید حقّشان را پرداخت و اجر برای کسی است که صدقه و هزینه را انجام داده است. همچنین، اگر معلوم است که حقّی از مردم ضایع شده، ولی مقدار آن و هویّت صاحبانش معلوم نیست، باید بررسی کرد و اگر با بررسی معلوم نمی‌شود، باید از طرف صاحبانش آن قدر به مستحق صدقه داد یا در راه خداوند هزینه کرد تا یقین به برائت ذمّه حاصل شود؛ چراکه اشتغال ذمّه‌ی یقینی، برائت ذمّه‌ی یقینی می‌طلبد. افزون بر همه‌ی این‌ها، توبه و استغفار به درگاه خداوند ضروری است؛ چراکه ضایع کردن حقّ مردم و تأخیر در برگرداندنش به آنان، گناه محسوب می‌شود و مستوجب عذاب اخروی است؛ چنانکه خداوند فرموده است: ﴿وَمَنْ يَظْلِمْ مِنْكُمْ نُذِقْهُ عَذَابًا كَبِيرًا﴾[۱]؛ «و هر کس از شما که ظلم کند، او را عذابی بزرگ می‌چشانیم» و فرموده است: ﴿إِنَّمَا السَّبِيلُ عَلَى الَّذِينَ يَظْلِمُونَ النَّاسَ وَيَبْغُونَ فِي الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ ۚ أُولَئِكَ لَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾[۲]؛ «بازخواست تنها از کسانی است که به مردم ظلم می‌کنند و در زمین به ناحق ستم می‌ورزند، آنان برایشان عذابی دردناک است» و فرموده است: ﴿إِلَّا مَنْ ظَلَمَ ثُمَّ بَدَّلَ حُسْنًا بَعْدَ سُوءٍ فَإِنِّي غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾[۳]؛ «مگر کسی که ظلم کند، سپس خوبی را جایگزین بدی سازد، پس من آمرزنده‌ای مهربانم» و از جابر بن عبد الله، عبد الله بن عمر و برخی دیگر روایت شده است که گفتند: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ وَسَلَّمَ: اتَّقُوا الظُّلْمَ، فَإِنَّ الظُّلْمَ ظُلُمَاتٌ يَوْمَ الْقِيَامَةِ»[۴]؛ «رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: از ظلم بپرهیزید؛ چراکه ظلم، ظلمات روز قیامت است» و از عبد الله بن مسعود روایت شده است که گفت: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ وَسَلَّمَ: إِنَّ إِبْلِيسَ يَئِسَ أَنْ تُعْبَدَ الْأَصْنَامُ بِأَرْضِ الْعَرَبِ، وَلَكِنَّهُ سَيَرْضَى بِدُونِ ذَلِكَ مِنْكُمْ: بِالْمُحَقَّرَاتِ مِنْ أَعْمَالِكُمْ، وَهِيَ الْمُوبِقَاتُ، فَاتَّقُوا الْمَظَالِمَ مَا اسْتَطَعْتُمْ، فَإِنَّ الْعَبْدَ يَجِيءُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَلَهُ مِنَ الْحَسَنَاتِ مَا يَرَى أَنَّهُ يُنْجِيهِ، فَلَا يَزَالُ عَبْدٌ يَقُومُ فَيَقُولُ: يَا رَبِّ إِنَّ فُلَانًا ظَلَمَنِي مَظْلَمَةً، فَيُقَالُ: امْحُوا مِنْ حَسَنَاتِهِ، حَتَّى لَا يَبْقَى لَهُ حَسَنَةٌ»[۵]؛ «رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: هرآینه ابلیس از بت‌پرستی در جزیرة العرب ناامید شده است، ولی به چیزی کمتر از آن از شما راضی خواهد شد: به چیزهایی از اعمالتان که حقیر می‌شمارید و آن‌ها هستند که شما را هلاک می‌کنند، پس تا جایی که می‌توانید از ظلم به مردم بپرهیزید؛ زیرا بنده در روز قیامت با نیکی‌هایی می‌آید که می‌پندارد او را نجات خواهند داد، ولی پیوسته کسی بر می‌خیزد و می‌گوید: خدایا! فلانی به من ظلم کرد، پس گفته می‌شود: از نیکی‌هایش محو کنید، تا آنکه هیچ نیکی برایش باقی نمی‌ماند» و از ابو هریرة روایت شده است که گفت: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ وَسَلَّمَ: أَتَدْرُونَ مَنِ الْمُفْلِسُ؟ قَالُوا: المُفْلِسُ فِينَا يَا رَسُولَ اللَّهِ مَنْ لَا دِرْهَمَ لَهُ وَلَا مَتَاعَ، قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ وَسَلَّمَ: المُفْلِسُ مِنْ أُمَّتِي مَنْ يَأْتِي يَوْمَ القِيَامَةِ بِصَلَاتِهِ وَصِيَامِهِ وَزَكَاتِهِ، وَيَأْتِي قَدْ شَتَمَ هَذَا، وَقَذَفَ هَذَا، وَأَكَلَ مَالَ هَذَا، وَسَفَكَ دَمَ هَذَا، وَضَرَبَ هَذَا، فَيَقْعُدُ فَيَقْتَصُّ هَذَا مِنْ حَسَنَاتِهِ، وَهَذَا مِنْ حَسَنَاتِهِ، فَإِنْ فَنِيَتْ حَسَنَاتُهُ قَبْلَ أَنْ يُقْتَصَّ مَا عَلَيْهِ مِنَ الخَطَايَا أُخِذَ مِنْ خَطَايَاهُمْ فَطُرِحَ عَلَيْهِ ثُمَّ طُرِحَ فِي النَّارِ»[۶]؛ «رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: آیا می‌دانید که مُفلِس چه کسی است؟ گفتند: ای رسول خدا! مُفلِس نزد ما کسی است که نه پولی دارد و نه کالایی، رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: مُفلِس (حقیقی) از امّت من کسی است که در روز قیامت با نماز و روزه و زکاتش می‌آید، در حالی که کسی را دشنام داده و کسی را قذف کرده و مال کسی را خورده و خون کسی را ریخته و کسی را زده است، پس می‌نشیند و هر کدامشان حقّ خود را از نیکی‌های او بر می‌دارند، تا اینکه نیکی‌هایش به پایان می‌رسد پیش از آنکه حقّ همگان از او گرفته شود، پس از گناهان آنان برداشته می‌شود و بر او گذاشته می‌شود و سپس او را به دوزخ می‌اندازند». همچنین، از ابو هریرة روایت شده است که گفت: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ وَسَلَّمَ: مَنْ كَانَتْ عِنْدَهُ مَظْلَمَةٌ لِأَخِيهِ فِي عِرْضٍ أَوْ مَالٍ، فَلْيَأْتِهِ فَلْيؤَدِّهَا إِلَيْهِ -وَفِي رِوایَةٍ أُخْرَی:- فَلْيَسْتَحِلَّهَا مِنْهُ قَبْلَ أَنْ يُؤْخَذَ حِينَ لَا يَكُونُ دِينَارٌ وَلَا دِرْهَمٌ، وَإِنْ كَانَ لَهُ عَمَلٌ صَالِحٌ، أُخِذَ مِنْهُ بِقَدْرِ مَظْلَمَتِهِ، وَإِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ، أُخِذَ مِنْ سَيِّئَاتِ صَاحِبِهِ فَجُعِلَتْ عَلَيْهِ»[۷]؛ «رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: هر کس به برادر مسلمانش در مورد آبرو یا مال ظلمی کرده است، باید به نزد او برود و آن را جبران کند -و در روایتی دیگر آمده است:- از او حلالیت بگیرد، پیش از آنکه او را گرفتار سازند هنگامی که دینار و درهمی نیست و اگر برای او عمل صالحی باشد، از آن به مقدار ظلمش برگیرند و اگر نباشد، از گناهان کسی که به او ظلم کرده است برگیرند و بر عهده‌ی او بگذارند» و از عبد الله بن أُنیس روایت شده است که گفت: «سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ وَسَلَّمَ يَقُولُ: يَحْشُرُ اللَّهُ الْعِبَادَ عُرَاةً غُرْلًا بُهْمًا، قَالَ النَّاسُ: فَمَا بُهْمًا؟ قَالَ: لَيْسَ مَعَهُمْ شَيْءٌ، فَيُنَادِيهِمْ بِصَوْتٍ يُسْمَعُ مِنْ بُعْدٍ كَمَا يُسْمَعُ مِنْ قُرْبٍ: أَنَا الْمَلِكُ، أَنَا الدَّيَّانُ، لَا يَنْبَغِي لِأَحَدٍ مِنْ أَهْلِ النَّارِ أَنْ يَدْخُلَ النَّارَ وَلِأَحَدٍ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ عِنْدَهُ مَظْلَمَةٌ، وَلَا يَنْبَغِي لِأَحَدٍ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّةِ أَنْ يَدْخُلَ الْجَنَّةَ وَلِأَحَدٍ مِنْ أَهْلِ النَّارِ عِنْدَهُ مَظْلَمَةٌ، حَتَّى أَقُصَّهُ مِنْهُ، قَالُوا: وَكَيْفَ وَإِنَّمَا نَأْتِي اللَّهَ عُرَاةً غُرْلًا بُهْمًا؟ قَالَ: بِالْحَسَنَاتِ وَبِالسَّيِّئَاتِ»[۸]؛ «شنیدم رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم می‌فرماید: خداوند بندگان را برهنه، ختنه‌نشده و بُهْم محشور می‌کند، مردم گفتند: بُهْم چیست؟ فرمود: به همراهشان چیزی نیست، پس آنان را با صدایی که از دور مانند نزدیک شنیده می‌شود ندا می‌دهد: من فرمانروا هستم، من دادگستر هستم، هیچ یک از اهل دوزخ نمی‌تواند به دوزخ برود در حالی که حقّ کسی از اهل بهشت را ضایع کرده و هیچ یک از اهل بهشت نمی‌تواند به بهشت برود در حالی که حقّ کسی از اهل دوزخ را ضایع کرده است، تا اینکه حقّش را از او بگیرم، گفتند: چگونه؟! در حالی که ما برهنه، ختنه‌نشده و بی‌چیز به نزد خداوند می‌رویم! فرمود: با نیکی‌ها و گناهان» و از ابو سعید خدري روایت شده است که گفت: «قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ وَسَلَّمَ: إِذَا خَلَصَ المُؤْمِنُونَ مِنَ النَّارِ حُبِسُوا بِقَنْطَرَةٍ بَيْنَ الجَنَّةِ وَالنَّارِ، فَيَتَقَاصُّونَ مَظَالِمَ كَانَتْ بَيْنَهُمْ فِي الدُّنْيَا حَتَّى إِذَا نُقُّوا وَهُذِّبُوا، أُذِنَ لَهُمْ بِدُخُولِ الجَنَّةِ، فَوَالَّذِي نَفْسُ مُحَمَّدٍ بِيَدِهِ، لَأَحَدُهُمْ بِمَسْكَنِهِ فِي الْجَنَّةِ أَدَلُّ بِمَنْزِلِهِ كَانَ فِي الدُّنْيَا»[۹]؛ «رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: هنگامی که مؤمنان از دوزخ رهایی می‌یابند، بر روی پلی میان بهشت و دوزخ نگاه داشته می‌شوند، پس حقّ یکدیگر در دنیا را به هم می‌پردازند تا اینکه پاک و پیراسته می‌شوند، آن گاه به آنان اذن داده می‌شود که به بهشت درآیند، پس به کسی که جان محمّد به دست اوست سوگند، هر کدامشان خانه‌ی خود در بهشت را از خانه‌ی خود در دنیا آسان‌تر پیدا می‌کند».