Манзур аз меъёри шинохт чизе аст ки худ ба худ шинохта аст ва муҷиби шинохти чизҳои дигар мешавад; Ба ин маъно ки барои шинохти он ба чизи дигаре ниёз нест ва чизҳои дигар ба василаи он шинохта мешаванд; Монанди нур ки худ ба худ дида ва муҷиби дидашудани чизҳои дигар мешавад. Ин ба он маъност ки меъёри шинохт, худ ниёзе ба шинохт надорад; Чароки агар худ ниёзе ба шинохт дошта бошад, шинохти он низ худ ба меъёре ниёзманд хоҳад буд ва ин ба маънои тасалсул аст ки имкон надорад. Шинохтҳои инсон ногузир бояд ба шинохтӣ бадеҳӣ мунтаҳӣ шаванд ки маншаъи ҳамаи шинохтҳо аст ва худ аз шинохте ношӣ нашудааст; Зеро чизе ки худ ниёз ба шинохт дорад, наметавонад меъёри шинохт бошад; Бо таваҷҷуҳ ба инки худ ба меъёри шинохт ниёзманд аст. Бо ин васф, касоне ки чунин чизеро меъёри шинохти худ қарор медиҳанд, набояд ба шинохти худ мутмаъин бошанд; Чароки шинахти онон суст ва бепоя аст; Монанди касе ки бунёни худро бар рӯӣ рег сохта ва мумкин аст ҳар замон дар он фурӯ равад. [Бозгашт ба Ислом, саҳ 21]
Танҳо чизе ки дар инсон ҳаст ва дар мавҷудоти дигар ёфт намешавад, ақл аст ки тавононйии дарки мафоҳими куллӣ ва тадбиқи онҳо бар масодиқи ҷузъиро дорад ва бо кӯшише ки «Тафаккур» номида мешавад, аз чизҳое ки мешиносад ба чизҳое ки намешиносад роҳ меёбад. Шояд ин неру дар ҳайвоноти дигар низ мавҷуд бошад, вале мусалламан дар инсон бештар аст ва ба ҳамин далил, ӯро бар ҳайвоноти дигар мусаллат сохтааст. Агар ҳайвони дигаре вуҷуд дошт ки бештар аз инсон мефаҳмид, бидуни шак бар инсон тасаллут меёфт ва ӯро дар хидмати худ мегирифт, дар ҳоле ки чунин итифоқе наяфдода ва султаи инсон бар ҳайвоноти дигар машҳуд аст. Ин бартарии инсон танҳо раҳоварди ақли ӯст ва имтиёзи дигаре барои ӯ дида намешавад. Аз ин рӯ, инсоне ки фоқиди ақл аст ё аз ақли худ баҳраи кофӣ намебарад, бар сойири ҳайвонот бартарӣ надорад, балки аз онҳо пасттар аст; Чунонки Худованд фармудааст: ﴿أُولَئِكَ كَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ ۚ أُولَئِكَ هُمُ الْغَافِلُونَ﴾; «Онон монанди чаҳорпоёнанд, балки онон гумроҳтаранд; Онон ҳамоно бехабаронанд»! Бо таваҷҷуҳ ба ин воқеъият, танҳо чизе ки метавонад меъёри шинахти инсон бошад «Ақл» аст; Чароки ақл, танҳо абзори шинохти одамӣ аст ва қувваи мудрикае ҷуз он дар нафси ӯ вуҷуд надорад. [Бозгашт ба Ислом, саҳ 22-23]
Барои ақл ҷойгузине нест ки дар арзи он қарор дошта башад ва битавонад аз он бениёз кунад ва ин як амри маҳсус ва виҷдонӣ аст. Вонгаҳе шинохти инсон амалан ба василаи ақл анҷом мешавад ва ризоят ё кароҳати ӯ таъсире бар ин воқеъият надорад; Чароки ин воқеъият, хислати зотии инсон ва хилқати Парвардигори Ҳаким аст ва бо ин авсоф, тағйири он тавассути инсон, мумкин нест. Ба ин тартиб, ақл аслитарин ва ибтидоитарин мабнои шинохт аст ва ҳар шинохте ки мустақим ё ғайри мустақим ба ақл намеанҷомад, бемаъност. Мабонии дигар, агар вуҷуд дошта бошанд, худ ба ақл боз мегарданд; Чароки бидуни ақл шинохта намешаванд ва ҷуз барои оқилон коройӣ надоранд; Ҳамчунонки шаръ, агарчи бисёр судманд аст, худ ба василаи ақл шинохта мешавад ва танҳо оқилонро мухотаб сохта ва масалан фармудааст: ﴿فَاتَّقُوا اللَّهَ يَا أُولِي الْأَلْبَابِ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾; «Аз Худо битарсед эй соҳибони ақлҳо, бошад ки растгорӣ ёбед». [Бозгашт ба Ислом, саҳ 23]
Ақл, гавҳари якдонае аст ки миёни фарзандони Одам муштарак аст ва мабнои ихтиёри фардӣ ва масъулияти иҷтимоии онон ва ҳалқаи итисолашон ба якдигар маҳсуб мешавад ва аз онҷо ки маншаъи воҳиде дорад, идрокоти воҳиде низ дорад ва миёни афроди он, ихтилофе нест. Маншаъи ақл, Парвардигори ҷаҳониён аст ки худ ақли маҳз ва раъиси оқилон аст ва дар афъоли Ӯ мунофоте нест. Аз ин рӯ, оқилон дар саросари ҷаҳон бо ҳар нажод ва забон ва фарҳанге, дар назариёте ки ба ақл истинод дорад, иттифоқ доранд ва ду нафар аз онон бо ҳам ихтилоф намекунанд. Ба унвони мисол, ҳамаи онон итифоқ доранд ки ончи ҳис мешавад вуҷуд дорад ва кул аз ҷузъ бузургтар аст ва иҷтимои ду нақиз муҳол аст ва ҳодис ба муҳдис ниёзманд аст ва хабари мутавотир саҳиҳ аст ва зулм бад аст ва адл хуб аст ва монанди он. Ин ба он маъност ки ақл, вуҷудӣ воҳид аст ва аз ин ҳайс, салоҳияти онро дорад ки меъёри шинохт воқеъ шавад то бо илтизом ба он, ихтилофи оқилон ба итифоқ табдил гардад. [Бозгашт ба Ислом, саҳ 23-24]
Ақл ба маънои неруӣ андеша ва доноӣ, агар чи дар бархӣ инсонҳо бештар аз бархӣ дигар аст, дар ҳамаи инсонҳо ба қадри кофӣ вуҷуд дорад ва ҳамин барои ваҳдати он ба унвони меъёри шинохт кофӣ аст; Зеро Худованди одил, ба ҳар инсони мукаллафе баҳраи кофӣ аз ақл бахшида ва зиёдии он дар бархӣ, фазле аст ки ба онон бахшидааст, беонки зулме ба бархӣ дигар бошад; Чунонки фармудааст: ﴿وَاللَّهُ يُضَاعِفُ لِمَنْ يَشَاءُ ۗ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ﴾; «Худованд барои ҳар кас ки хоҳад меафзояд ва Худованд вусат диҳандаи доност»! Ҳамчунонки ақли бархӣ инсонҳо, дар фарояндӣ табиъӣ ва мутақобил, ақли бархӣ дигарро комил мекунад; Чароки онҳо бо якдигар дар таъомуланд ва аз тариқи ҳамандешӣ, ақлӣ ҷамъеро падид меоварнад ки нуқсони ақлӣ фардиро ҷуброн мекунад; Чунонки Худованд фармудааст: ﴿وَرَفَعْنَا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَاتٍ لِيَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضًا سُخْرِيًّا ۗ﴾; «Ва бархеро бар бархӣ дигар дар рутба бартарӣ додем то бархешон бархӣ дигарро ба хидмат бигиранд»! [Бозгашт ба Ислом, саҳ 24]
Ҳангоме ки ҳақ зуҳур мекунад сарватмандон барои сарвати худ нигарон мешаванд ва қудратмандон барои қудрати худ ҳаросон мегарданд ва шаҳирон барои шӯҳрати худ ҳирс мезананд ва вобастагон аз арбоби худ касби таклиф мекунанд ва муқаллидон аз мароҷеъи тақлиди худ истифтоъ менамоянд! Аз ин рӯ, ҳамеша фақирон ва мустазъафону гумномон ва озод андешону муҳаққиқон ҳастанд ки ҳаққро иҷобат ва аз он пайравӣ мекунанд; Зеро на ононро сарвате аст ки нигаронашон кунад ва на ононро қудрате аст ки ҳаросонашон кунад ва на ононро шӯҳрате аст ки ҳарисашон кунад ва на ононро арбоде аст ки бозхосташон кунад ва на ононро марҷаъе аст ки ақидаи худро бо номи фатво ба онон таҳмил кунад... Ҳамон Ислом, ғариб оғоз шуд ва акнун ба ғурбати оғозини худ боз гаштааст; Ҷуз он ки ғурбати вопасин аз ғурбати оғозин бузургтар аст; Зеро дар ғурбати оғозин, мардум бутҳое аз санг ва чӯбро мепарастиданд ва дар ғурбати вопасин, мардум бутҳое аз гӯш ва хунро мепарастанд! [Номаи ҳаштум]
Бидонед ки мақсуди ман аз ин ҳаракат, касби сарват ё қудрат ё шӯҳрат дар зиндагии дунё нест ва намехоҳам ки дар замин бартарӣ ёбам ё табоҳӣ ангезам ва дар дин бидъате гузорам ё фирқае барсозам ё ҳалолеро ҳаром ва ҳаромеро ҳалол гардонам ё муддаъии чизе шавам ки Худованд барои ман қарор надодааст. Бегумон ман фаришта нестам ва намегӯям ки ба ваҳй мешавад ва намегӯям ки соҳиби ин амр ҳастам ва намегӯям ки бо ӯ дар иртиботам. Ҷуз ин нест ки мақсуди ман аз ин ҳаракат, бар по доштани Ислом ва пиростани он аз бидъатҳо бар пояи китоби Худо ва суннати Паёмбари Ӯст. На ҷабборӣ ситамгар ва на шайёдӣ фитнагарам, бал омадаам то чизҳое аз Ислом ки фаромӯш кардаедро ба ёд оварам ва чизҳое вз он ки пинҳон сохтаедро ошкор созам, беонки дар изояш аз шумо музде талабам ё бар шумо миннате биниҳам. Омадаам то халифаи Худо дар заминро тасдиқ кунам ва роҳро барои ӯ ҳамвор созам, пас гуруҳеро барои ёриаш фароҳам оварам ва дар зери болзоям бипарваронам, бо китобҳо ва ҳикматҳо ва пандҳо ва таъдибҳо, монанди шамъе ки дар торикӣ рӯшан мешавад, то чизе ки дур кардаедро наздик кунам ва чизе ки сахт кардаедро осон ва башорате барои ситамдидагон шавам ва ҳушдоре барои ситамгаронатон бошам. [Номаи даҳум]
Бегумон ончи ваъда дода шудаед рост аст ва ончи интизор мебаред воқеъ мешавад, ҳангоме ки шуморӣ кофӣ аз шумо барои он қиём кунанд ва бархишон ба бархӣ дигар бипайванданд, то касе ки бар ҷони худ бимнок аст эмин шавад ва касе ки худро нотавон меёбад тавоно. Мақсуди ман аз ин ҳаракат, заминасозӣ барои ҳукумати Маҳдӣ аст. Мақсуди ман, амри ба маъруф ва наҳй аз мункар аст. Пас манро барои расидан ба мақсудам ёрӣ кунед, бошад ки Худованд аз шумо хушнуд шавад ва гуноҳоне ки дастҳотон пеш фиристодаастро биёмӯрзад, ҳангоме ки даъвати ман ба сӯӣ Ӯро иҷобат мекунед ва аз дур ва наздик ба наздам мешитобед, то дин ҳамааш барои Ӯ бошад ва малакуташ бар замин ояд ва номаш то абад тақдис шавад. [Номаи даҳум]
Паёмбаронро фиристод то бо зулм даромезанд ва ба адолат барангезанд ва оҳанро фиристод то онро дар даст гиранд ва бо касоне ки мекӯшанд адолат дар ҷаҳон набошад, биситезанд... Чаркои ҷаҳон бар пояи адолат офарида шудааст ва ҷуз адолат сомон намепазирад. Ҳароина зулм ҷаҳонро нобуд мекунад ва низоҳми офариншро бар ҳам мезанад ва заминро ба табоҳӣ мекашонад ва ҳаргиз Худованд онро бар ҷаҳониён нахостааст... Ӯ аз рӯзи нахуст барои ҳар чизе «Қадре» қарор додааст ва «Ҷойи» мутаносиб бо қадри ӯ, то дар он қарор бигирад ва аз он берун наравад ки фасод пеш меоварад... Ва қадри ҳар чиз истеъдоде аст ки барои он қарор додааст ва бо ин васф, адл он аст ки ҳар чиз қадри худро бидонад ва дар ҷойе ки Худованд барои ӯ қарор додааст қарор гирад ва зулм он аст ки чизе қадри худро надоданд ва аз ҷойи худ берун ояд ва ҷойи дигаре ки Худованд барои ӯ қарор надодаастро бигирад ва фасод фарзанд зулм аст. [Номаи ёздаҳум]
Ҳароина хулафоъи Худованд дар замин касоне ҳастанд ки ба қадри ҳар чиз дар он ва ҷояш ҳидоят шуда ва аз ҳар зулме покиза гардидаанд, то ҳар чиз дар онро ба путивонаи покизагияшон, дар ҷойе ки Худованд барои он қарор додааст қарор диҳанд, то бадин сон адолат варзанд ва зулмро аз миён бардоранд; Чунонки Худованд фармудааст: ﴿وَمِمَّنْ خَلَقْنَا أُمَّةٌ يَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَبِهِ يَعْدِلُونَ﴾; «Ва аз касоне ки офаридаем шуморе ҳастанд ки ба ҳақ ҳидоят мекунанд ва бо он адолат меварзанд» Ва онон ҳамоно итрати Паёмбар аҳли байташ ҳастанд ки мардумро аз қадри онон огоҳ сохта ва ба ҷояшон далолат намуда... Аммо эй дариғ ки ба сӯӣ Худованд фаро хонда шуд ва иҷобат кард, бештари онон ба он ду тамассук наҷустанд; Чароки пиндоштанд китоби Худованд барои онон кофӣ аст ва ононро ба итрат ва аҳли байти Паёмбараш ҳоҷате нест! Пас қадри итрат ва аҳли байти ӯро аз ёд бурданд ва ҷойи ононро гирифтанд ва инҷо буд ки гумроҳии уммат оғоз шуд ва сели бадбахтияшон ба роҳ афтод! Оё Худованд дар китоби худ, бо онон аҳд накарда буд ки аз ҳидояти Ӯ пайравӣ кунанд то бадбахт нашаванд?! Ва Паёмбараш дар суннати худ, бо онон аҳд накрда буд ки китоби Худо ва итрат ва аҳли байташ дар омезанд, то гумроҳ нагарданд?! Пас чи шуд ки аҳди Худоро аз ёд бурданд ва аҳди Паёмбарашро зери по намуданд?! Ҳароина бегумон онон хатокорон буданд. [Номаи ёздаҳум]
Тарҷумаи гуфтор: Яке аз ёронамон моро хабар дод, гуфт: Аз Мансур дар бораи сухани Худованди баландмартаба пурсидам ки мефармояд: «Бигӯ роҳи ман ин аст ки бо басират ба сӯӣ Худованд даъват мекунам, ман ва касе ки аз ман пайравӣ мекунад», пас фармуд: Замин аз касе ки дар ҳама чиз аз Паёмбар саллаллоҳу алайҳи ва олиҳи ва саллам пайравӣ мекунад холӣ намемонад ва ӯ даъват кунандаи ба сӯӣ Худованд бо басират пас аз Паёмбар саллаллоҳу алайҳи ва олиҳи ва саллам аст. [Фақараи 24 аз гуфтори шишум]
Тарҷумаи гуфтор: Яке аз ёронамон моро хабар дод, гуфт: Аз Мансур дар бораи сухани Худованди баландмартаба пурсидам ки мефармояд: «Эй касон ки имон овардед! Аз Худованд итоъат кунед ва аз Паёмбар итоъат кунед ва аз соҳибони амр аз шумо», пас фармуд: Ҳароина дар миёни касоне ки имон оварданд касе ҳаст ки итоъаташ бар онон монанди итоъати Худованд ва Паёмбар воҷиб аст, ҳар кас ӯро итоъат кунад, Худованд ва Паёмбарро итоъат карда ва ҳар кас ӯро нофармонӣ кунад, Худованд ва Паёмбарро нофармонӣ карда ва ӯ касе аст ки Худованд ва Паёмбар гумоштаанд ва касе ки мардум бо аҳвоъи худ гумоштаанд нест, гуфтам: Онон мегӯянд ҳар касе аз мӯъминон ки амри ононро ба даст мегирад аз соҳибони амр аз онон аст, фармуд: Рост мегӯянд! Гуфтам: Чигуна рост мегӯянд, дар ҳоле ки фармудӣ чизеро ки фармудӣ?! Посух дод: Ҳар касе ки амри ононро ба даст мегирад ҷуз касе ки Худованд ва Паёмбар гумоштаанд, аз мӯъминон нест, балки аз фосиқон аст ва Худованд ба итоъати соҳибони амр аз мӯъминон амр карда ва ба итоъати соҳибони амр аз фосиқон амр накардааст! «Оё пас касе ки мӯъмин аст монанди касе аст ки фосиқ аст?! Монанди ҳам нестанд»! Сипас фармуд: Оё бароят бияфзоям?! Гуфтам: Бале, фармуд: Соҳиби амр, моликони он ҳастанд ва онон касоне ҳастанд ки Худованд ва Паёмбар гумоштаанд ва ҳар кас ҷуз онон ки онро ба даст мегирад, ғосиби он аст ва ғосиб аз моликон маҳсуб намешаванд, «Агар фаҳм мекарданд»! Гуфтам: Худованд ба ту подоши неку диҳад; Зеро ба ман ду ҳикмати расо бахшидӣ ки ҳеч гоҳ то кунун нашунида будам! Фармуд: «Онҳо ду бурҳон аз Парвардигорат ҳастанд»! Сипас чун моҳи дигар бар ӯ ворид шудам, пас гуфтам: Ман ду ҳикмати туро ба марде дар Эрон гуфтам, пас гуфт: Худованд ӯро лаънат кунад! Чиқадр ба китоби Худованд олим аст! Фармуд: Эй Муҳаммад! Оё намедонӣ ки ман назди аҳли Эрон, монанди Алӣ ибни Абӣ Толиб назди аҳли Шом ҳастам?! Бани Умая ононро бо бӯҳтон фирефтанд, то ҷойе ки наздик ба шаст сол ӯро бидуни гуноҳе лаънат карданд! [Фақараи 25 аз гуфтори шишум]
Тарҷумаи гуфтор: Яке аз ёронамон моро хабар дод, гуфт: Аз Мансур дар бораи сухани Худованди баландмартаба пурсидам ки мефармояд: «Эй касоне ки имон овардед! Аз Худованд парво кунед ва ба Паёмбараш имон оваред то шуморо ду баҳра аз раҳматаш арзонӣ дорад ва бароятон нуре қарор диҳад ки дар он гом бардоред», пас фармуд: Ду баҳра аз раҳматаш, Китоб ва суннат ҳастанд ва нур, имоме аст ки он дуро барояшон рӯшан мекунад то он гоҳ ки қиёмат фаро расад. Пас аз Худованд парво кунед ва ба Паёмбараш имон оваред то шуморо Китоб ва суннат арзонӣ дорад ва бароятон имоме қарор диҳад ки он дуро броятон рӯшан кунад то он гоҳ ки қиёмат фаро расад. [Фақараи 28 аз гуфтори шишум]
Тарҷумаи гуфтор: Яке аз ёронамон моро хабар дод, гуфт: Аз Мансур дар бораи сухани Худованди баландмартаба пурсидам ки фармуда: «Худованд нури осмонҳо ва замина аст», пас фармуд: Ҳодии онҳост ва нури Худованд ҳидояти Ӯст ва он «Дар байтҳойе аст ки Худованд изн додааст то рафъат ёбанд ва номаш дар онҳо бурда шавад» ва онҳо байтҳои Паёмбаронанд, «Дар онҳо субҳ ва шом тасбеҳи Ӯ мегӯянд мардоне ки тиҷорат ё касб ва корӣ ононро аз ёди Худованд ғофил намекунад» ва онон аҳли байтҳои Паёмбарон ҳастанд, оё намебинӣ ки мефармояд субҳ ва шом дар онҳо тасбиҳи Ӯ мегӯянд? Пас аҳли онҳо ҳастанд ва ҳидояти Худованд аз байтҳои Паёмбарон хориҷ намешаванд то он гоҳ ки қиёмат фаро расад, пас онро назди аҳли байти Паёмбар биҷӯйед ва назди дигарон наҷӯйед ки гумроҳ хоҳед шуд! [Фақараи 29 аз гуфтори шишум]
Тарҷумаи гуфтор: Ҳон! Бидонед ки уфуқи мағриб, аз абрҳои тира торик аст. Ба зудӣ туфонӣ сурх бар шумо хоҳад вазид ва сарзамини шуморо дар хоҳад навардид. На сақфе боқӣ хоҳад гузошт ки дар зери он паноҳ гиред ва на деворе ки дар паси он пинҳон шавед! Дар он замон, уммати Муҳаммад орзу хоҳад кард ки ниме аз ҷавонони худро бидиҳанд ва дар иваз, Маҳдиро дар даррае аз дарраҳои ҳиҷоз боз ёбад! Ҳон, эй уммати нодон! Дар паӣ чи мегардӣ?! Ва ба дунболи ки меравӣ?! Пешвои ту Маҳдӣ аст. Оромиши шабҳо ва хуррамии рӯзҳои ту Маҳдӣ аст. Шодии мондгор ва ширинии рӯзгори ту Маҳдӣ аст. Хушбахтии дунё ва растгории охирати ту Маҳдӣ аст. Пас чи чизе туро аз ӯ боз доштааст?! Ё чи касе туро аз ӯ бениёз кардааст?! [Гуфтори якум]
Қоъида назди ҳазрати аллома ҳафизаҳулоҳ таъоло, ҳуҷҷияти хабари мутавотир ва адами ҳуҷҷияти хабари воҳид аст ва хабари мутавотир назди ӯ чизе аст ки дар ҳар табақа беш аз чаҳор мард онро ривоят кардаанд, ба шарти инки қарини якдигар набошанд ва дар бораи маъно ихтилоф накарда бошанд ва чизе ки ривоят кардаанд бо китоби Худованд ё суннати собит аз Паёмбар саллаллоҳу алайҳи ва олиҳи ва саллам ё ақли салим таъоруз надошта бошад. Ҳамчунин, чизе ки дар ҳар табақа чаҳор мард онро ривоят кардаанд, дар ҳукми хабари мутавотир аст, ба шарти инки одил бошанд, илова бар се шарти пешин ва ин чизе аст ки баррасии ҳоли ровиён ҳаргоҳ беш аз чаҳор мард набошандро зарурӣ месозад. Аммо баррасии ҳоли онон ҳаргоҳ камтар ё бештар аз ин теъдод бошанд, коре аст ки ҳазрати аллома ҳафизаҳуллоҳ таъоло аз боби илзом анҷом медиҳад; Чароки аксари мусалмонон қоъил ба ҳуҷҷияти хабари воҳиди сиқа ё садуқ ҳастанд ва чи басо чизе ки тавассути панҷ мард ривоят шудаастро мутавотир намедонанд. Аз ин рӯ, ҳазрати аллома ҳафизаҳуллоҳ таъоло чизе ки ровиёни сиқа ё садуқ назди онон ривоят кардаандро ихтиёр мекунад то ҳуҷҷате бар онон бошад ва бошад ки онон ҳидоят ёбанд. [Дарси яккум, муқаддама]
Шарти ҳазрати аллома ҳафизаҳуллоҳ таъоло барои ихтиёри аҳодис, пас аз созгории маънои онҳо бо китоби Худованд ва суннати собит аз Паёмбар саллаллоҳу алайҳи ва олиҳи ва саллам ва ақли салим, шӯҳрати ровиёни онҳо ба васоқат ё садоқат назди касоне аст ки аҳли мазҳаби онҳо ҳастанд, на мухолифони онҳо; Чунонки дар шарҳи ҳоли Ҷобир ибни Язиди Ҷуъфӣ онро табйин карда ва фармудааст: «Милок, ҳоли фард назди асҳоби ӯст (яъне аҳли мазҳаби ӯ); Чароки онон ба ҳоли ӯ огоҳтаранд ва назари сойири мардум ҳаргоҳ бо назари асҳоби ӯ мунофот дошта бошад, ҳуҷҷат нест; Чароки онон аз ӯ дуртаранд ва чи басо ба хотири дӯст надоштани мазҳабаш, дар бораи ӯ бад мегӯянд ва гувоҳи он, кори Расули Худо саллаллоҳу алайҳи ва олиҳи ва саллам аст ки ба яҳудиён фармуд: <Абдулло ибни Салом дар миёни шумо чигуна марде аст?> пас гуфтанд: <Хуби мо ва писари хуби мо ва сарвари мо ва писари сарвари мо ва олими мо ва писари олими мост>, пас суханашон дар бораи ӯро пазируфт; Чароки онон асҳоби ӯ буданд ва сипас ба онон хабар дод ки ӯ мусалмон шудааст, пас шурӯъ ба бадгӯйи дар бораи ӯ карданд ва гуфтанд: <Бадтарини мо ва писари бадтарини мост>, вале сухани онон дар бораи ӯро пас аз инки мухолифони ӯ дар мазҳабаш шунид напазируфт ва агар сухани мухолифон дар мазҳаб пазируфта шавад, чизе аз ҳадис боқӣ намемонад; Чароки ҳар тоъифае дар бораи тоъифаи дигар бад мегӯянд; Чунонки мебинӣ шиъаён ба чизе ки аҳли суннат ривоят мекунанд вақъе намениҳанд магар чизе ки онро ҳуҷҷате бар зидди онон қарор медиҳанд ва мебинӣ аҳли суннат ба чизе ки шиъаён ривоят мекунанд намегиранд магар бо таъаҷҷуб ва истиҳзоъ ва ҳар ду миёнаи роҳро гум кардаанд, вале мо ҳар чизе ки мусалмонон дар мутобиқат бо китоби Худованд ривоят мекунандро мепазирем ҳаргоҳ назди асҳоби худ ба ростгӯйи маъруф бошанд бидуни инки барои ҳеч як аз мазоҳиб таъассуб биварзем». [Дарси яккум, муқаддама]
Чизе ки назди ҳазрати аллома ҳафизаҳуллоҳ таъоло милок аст, Ислом ва шӯҳрати ровӣ ба васоқат ё садоқат назди тоъифаи ӯст, на мазҳаби ӯ ё тазъифоти мухолифонаш бидуни далилӣ қобили қабул. Пас агар ровӣ аз аҳли суннат аст, милоки ҳоли ӯ назди аҳли суннат аст ва ҳолаш назди шиъа милок нест ва фарқе миёни ривоёти шиъа ва ривоёти аҳли суннат вуҷуд надорад ҳаргоҳ бо се асли пешгуфта созгор бошанд ва ровиёнашон маъруф ба васоқат ё садоқат назди аҳли мазҳаби худ бошанд. Ба ҳамин далил аст ки ҳазрати аллома ҳафизаҳуллоҳ таъоло ривоёте аз шиъаро монанди ривоёте аз аҳли суннат ихтиёр мекунад ва ривояти касеро ба хотири мазҳабаш тарк намекунад модоме ки мазҳабаш бар хилофи зарурии дин набошад, ба наҳве ки ӯро аз Ислом хориҷ созад; Чароки дар он сурат ӯ мунофиқ аст ва мунофиқ дар ҳеч заминае қобили қабули эътимод нест, агарчи ҳамаи мардум ӯро сиқа бидонанд. [Дарси яккум, муқаддама]
Дарсҳои ҳазрати аллома Мансури Ҳошимии Хуросонӣ ҳафизаҳуллоҳ таъоло, ҳадафашон тазкияи мардум ва таълими Китоб ва ҳикмат ба онон ва меҳвар ва мабнояшон Қуръон ва суннат ва мавзӯъашон ақойид, аҳком ва ахлоқи Исломӣ аст ва мо аз миёнашон чизе ки ба масоъили муҳимтар ва мавриди ибтилотар марбут мешавадро интихоб кардаем ва онро ба гунае ки барои аҳли таҳқиқ ва мутолеъа осонтар бошад мураттаб сохтаем ва барои он таълиқотӣ муштамал бар зикри манобеъ ва бархӣ тавзиҳоти зарурӣ навиштаем. [Дарси яккум, муқаддама]
Ҳар дарс, дар бораи як масъалаи эътиқодӣ ё фиқҳӣ ё ахлоқӣ аст ва аз се боб ташкил шудааст:
• Боби якум баёни оёте аз Қуръон ки ба масъала марбут мешавад ва дар он тафосири арзишманде аз ҳазрати аллома ҳафизаҳуллоҳ таъоло омада ки аз миёни гуфторҳои нуронии ӯ истихроҷ шудааст ва маъонии оётро ба гунае ки дилҳоро шифо медиҳад ва мардумро аз торикӣ ба нур мебарад, табйин менамояд.
• Боби дуввум аҳодиси саҳиҳе аз Паёмбар саллаллоҳу алайҳи ва олиҳи ва саллам ки ба масъала марбут мешаванд бо зикри шавоҳид ва мутобеъоти онҳо ва дар он нукоти дақиқ ва тавзиҳоти судманде аз ҳазрати аллома ҳафизаҳуллоҳ таъоло омадааст ки маънои аҳодис, ҳоли ровиён ва назари олимонро табйин мекунад.
• Боби севвум баёни аҳодиси саҳиҳе аз аҳли байт алайҳи салом ки ба масъала марбут мешаванд бо зикри шавоҳид ва мутобеъоти онҳо ва дар он назири чизҳое аст ки дар боби дуввум омадааст. [Дарси яккум, муқаддама]
Ҳазрати Мансури Ҳошимии Хуросонӣ бидуни таваҷҷуҳ ба фирқаҳо ва мазоҳиби Исломӣ ва танҳо бо истинод ба манобеъи аслӣ ва яқинии Ислом мӯътақид аст ки замин дар ҳеҷ замоне аз «Халифаи Худованд» холӣ нест ва далилашон барои ин эътиқод аз як сӯ зарурати ақлӣ вуҷуди халифаи Худованд дар замин барои таълими кулли Ислом ва иқомаи он ба сурати холис ва комил аст бо таваҷҷуҳ ба инки чунин таълим ва иқомае зарурат дорад ва бидуни вуҷуди чунин халифае мумкин нест ва аз сӯи дигар сухани Худованд аст ки ба рӯшанӣ фармудааст: ﴿إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً﴾; «Бегумон ман дар замин халифаеро қарор диҳандаам» Ва ба масобаи ваъдаи Ӯст ки тахаллуф намепазирад; Чунонки фармудааст: ﴿لَا يُخْلِفُ اللَّهُ وَعْدَهُ﴾; «Худованд аз ваъдаи худ тахаллуф намекунад» Ва ба масобаи суннати Ӯст ки тағйир намепазирад; Чунонки фармудааст: ﴿فَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْدِيلًا﴾; «Пас ҳаргиз барои суннати Худованд тағйире намеёбӣ». Ин дар ҳоле аст ки танҳо халифаи Худованд дар охируззамон бо таваҷҷуҳ ба ахбори мутавотири Паёмбар саллаллоҳу алайҳи ва олиҳи ва саллам Маҳдӣ аст ва аз ин рӯ, яқин ба хилофати касе ҷуз ӯ баъд аз салаф мумкин нест, дар ҳоле ки ҷуз яқин дар Ислом кофӣ шумурда намешавад ва ин ба маънои адами имкони хилофати касе ҷуз Маҳдӣ дар ҳоли ҳозир аст. Бар ин асос, метавон ба вуҷуди Маҳдӣ ва зинда будани ӯ дар ҳоли ҳозир эътиқод дошт. [Пурсиш ва посухи 5]
Бояд таваҷҷуҳ дошт ки эшони Мансури Ҳошимии Хуросонӣ даъвати худ ба сӯӣ заминасозӣ барои зуҳури Маҳдиро бар эътиқод ба вуҷуд ва ҳаёти он ҳазрат дар ҳоли ҳозир мубтанӣ насохта, балки дар китоби худ тасриҳ фармуда ки заминасозӣ барои зуҳури он ҳазрат, ҳатто бино бар адами эътиқод ба вуҷуд ва ҳаёташ дар ҳоли ҳозир, зарури аст; Бо таваҷҷуҳ ба инки бино бар ин мабно, вуҷуд ва ҳаёти ӯ агарчи мутаваққиф бар фоъиляти Худованд ба маънои таквинии Ӯст, мутаваққиф бар қобилияти мардум ба маънои пазириш ва омодагии онон аст ва Худованд ӯро дар замоне халқ мекунад ки қодир ба зуҳур дар он барои онон бошад. Бинобарин, агар ӯ ҳамакнун вуҷуд ва ҳаёт надошта бошад, заминасозӣ барои вуҷуд ва ҳаёти ӯ монанди заминасозӣ барои зуҳури ӯ зарурӣ аст ва ин мубтанӣ бар сухани Худованд аст ки фармудааст: ﴿إنَّ اللهَ لا یُغیِّرُ مَا بِقَومٍ حَتَّی یُغیِّروا مَا بِأَنفُسِهِم﴾; «Бегумон Худованд чизе ки дар қавме астро тағйир намедиҳад то он гоҳ ки чизе ки дар худашон астро тағйир диҳанд». Ҳосил онки чи дар ҳоли ҳозир мавҷуд ва зинда бошад ва чи набошад, заминасозӣ барои зуҳури ӯ бар умуми мусалмонон воҷиб аст ва мурод аз он таҳсили муқаддамоти лозим барои таъмини амнияти ӯ ва таҳаққуқи ҳокимияти ӯст ки ҳазрати Мансур тафсили онро дар китоби «Бозгашт ба Ислом» табйин фармудааст. [Пурсиш ва посухи 5]
Иртибот бо ҳазрати Маҳдӣ алайҳи салом ба маънои гуфтугӯи ҳузурӣ бо он ҳазрат бино бар қавл ба вуҷуди ӯ дар ҳоли ҳозир, ақлан ва шаръан мумкин аст ва зоҳиран барои бархӣ аз мусалмонон воқеъ шудааст, вале ҷаноби Мансури Ҳошимии Хуросонӣ муддаъии иртибот бо он ҳазрат нест, ба ин маъно ки ё бо он ҳазрат иртиботе надорад ва ё онро бар мало намекунад. Дар ҳар ҳол, чи эшон бо он ҳазрат иртиботе дошта бошад ва чи иртиботе надошта бошад, тардиде нест ки ҳаргоҳ ҳокими яке аз кишварҳои Исломӣ пешниҳоди эшон мабнӣ бар канорагири аз қудрат ва интиқоли он ба Маҳдӣ алайҳи саломро воқеъан ва аз рӯӣ ихлос ва на иддаъоан ва аз рӯӣ фиреб қабул кунад ва иқдомоти амалии лозим барои исботи садоқати худ ва тасҳили зуҳури он ҳазратро ба тартибе ки дар китоби «Бозгашт ба Ислом» табйин шудааст анҷом диҳад, Худованд роҳи онро барои ӯ аз ноҳияи ҳар касе ки бихоҳад мегушояд; Чароки Ӯ ба бандагони худ ситамкор нест... Ва чизеро барои қавме тағйир намедиҳад то он гоҳ ки онон худ заминаи тағйирашро фароҳам созанд... Ва аз анҷоми коре ки барои онон лозим аст нотавон нест... Бал ҳақ он аст ки пас аз таҳсили ин муқаддамот тавассути ҳокимӣ мусалмон ва таъйиди он тавассути Мансури Ҳошимии Хуросонӣ ба унвони коршинос ва нозири бетараф ва қобили эътибор дар қолиби иқдомӣ муштарак, ниёзе ба иртиботи эшон бо Маҳдӣ алайҳи салом нахоҳад буд, балки Маҳдӣ алайҳи салом худ бо эшон иртибот хоҳад гирифт; Чароки ҳидояти эшон дар ин марҳала вазифаи Худованд хоҳад буд ва тайӣ ин марҳала тавассути Мансури Ҳошимии Хуросонӣ бино бар қоъидаи ﴿إِنِّي ذَاهِبٌ إِلَى رَبِّي سَيَهْدِينِ﴾; «Ман ба сӯӣ Парвардигорам равандаам манро ҳидоят хоҳад кард» анҷом мешавад. [Пурсиш ва посухи 8]
Яке аз муҳимтарин ҳақоиқи табйин шуда тавассути ҷаноби Мансур дар китоби шарифи «Бозгашт ба Ислом» ки метавон онро мабнои назарӣ инқилоби ҷаҳонии Маҳдӣ ва нуқтаи азимат ба сӯӣ зуҳури он ҳазрат донист, имкони зуҳури он ҳазрат дар сурати иҷтимоъи шуморӣ кофӣ аз мусалмонон барои ҳифозат ва ҳимоят аз ӯст. Бар ин асос, ҳадафи ҷаноби Мансур, ташкили ин иҷтимоъ ва расондани он ба Маҳдӣ аст то битавонад бо ёрии он зуҳур кунад. Бо ин васф, ҳукумате ки ҷаноби Мансур дар садади ташкили он аст, ҳукумати Маҳдӣ аст ки монанди ҳар ҳукумати дигаре, дар сурати таҳаққуқи заминаҳои ин қобили ташкил аст ва машрӯъияти таҳаққуқи заминаҳои он бо меҳварияти ташкили иҷтимоъи мазкур, аз тавобеъи машрӯъияти ҳукумати Маҳдӣ аст; Ба ин маъно ки вақте ҳукумати Маҳдӣ машрӯъ аст, заминасозӣ барои он машрӯъият дорад ва ин аз боби таҳсил муқаддамаи воҷиб аст ки ақлан воҷиб маҳсуб мешавад, то ҳадде ки имкони наҳй аз он тавассути шореъ вуҷуд надорад; Чароки наҳй аз воҷиби ақлӣ қабеҳ аст, монанди наҳй аз таҳияи об барои ғусл ва таййи тариқ барои ҳаҷ ва ин сарфи назар аз он аст ки амри шаръӣ барои он ба ҷаноби Мансур расида бошад ё нарасида бошад. [Пурсиш ва посухи 21]
Ташкили ҳукумати Исломӣ дар замони ғайбати Маҳдӣ, ҳаргоҳ ба маънои ташкили ҳукумати он ҳазрат аз тариқи заминасозӣ барои он ба тартибе ки дар китоби шарифи «Бозгашт ба Ислом» табйин шудааст бошад, мумкин аст, ҷуз онки дар ин сурат, ташкили ҳукумати Исломӣ дар замони ғайбати Маҳдӣ маҳсуб намешавад, балки ташкили он бо рафъи ғайбати ӯ маҳсуб мешавад ва ҳар гоҳ ба маънои ташкили ҳукумате ҷуз ҳукумат Маҳдӣ бошад, мумкин нест ва ин мумкин набудан, аз аворизи тақсири мардум дар ҳифозат ва ҳимоят аз он ҳазрат аст ки сабаби ғайбати ӯ буда ва бо ин васф, масуълияти табаъоти он бар уҳдаи онон аст. Ҳосил онки ташкили ҳукумати Исломӣ дар ҳар замоне бо зоҳир сохтани Маҳдӣ мумкин аст ва бо ин васф, ташкили ҳукумати Исломӣ дар замони ғайбати он ҳазрат маъно надорад. [Пурсиш ва посухи 21]
Аз адами ҳуҷҷияти ахбори воҳид ва заннӣ, ҷавози «Тақлид аз фатвоҳои муфтиҳо» лозим намеояд, балки ба рӯшани адами он лозим меояд; Чароки аз як сӯ мабнои ин бузургворон дар бисёри фатовишон ахбори воҳид ва заннӣ аст ва бо ин васф, адами ҳуҷҷияти ин ахбор, мусталзими адами ҷавози тақлид аз онҳост ва аз сӯи дигар тақлиди аз онҳо ба иҷмоъи ҳамаи мусалмонон ва ба иқтизои ҳиссу виҷдон, муфиди занни ба аҳкоми Худованд аст, дар ҳоле ки Худованд занн ба аҳкоми худро кофӣ намедонад ва мефармояд: ﴿إِنَّ الظَّنَّ لَا يُغْنِي مِنَ الْحَقِّ شَيْئًا﴾; «Бе гумон занн чизеро аз ҳақ кифоят намекунад»! Бинобарин, тақлид аз фатвоҳои муфтиҳои бузургвори тақлид, дар назари Худованд кофӣ нест; Ба ин маъно ки муҷиби бароъати зиммаи мукаллаф аз таколифи Ӯ намешавад ва ин низ гуноҳи ҳазрати Мансури Ҳошимии Хуросонӣ нест... Мансури Ҳошимии Хуросонӣ иҷтиҳод ба маънои истинботи ҳукм аз адилаи занниро кофӣ намедонад ва ин ба рӯшанӣ мубтанӣ бар адами кифояти занн дар Ислом аст; Зеро вақте занн дар Ислом кофӣ нест, фарқе намекунад ки маншаъи он тақлид бошад ё иҷтиҳод, балки маншаъи он ҳар чизе бошад кофӣ нест ва ин возеҳтар аз он аст ки ниёзе ба тавзиҳ дошта бошад... адами кифояти тақлид ва иҷтиҳод аз он ҳайс ки муфиди заннанд, мусталзими суқути таколифи шаръӣ ё вуҷуби таҳсили яқин ба онҳост, аммо аз онҷо ки суқути таколифи шаръӣ мумкин нест, вуҷуби таҳсили яқин ба онҳо таъаюн меёбад ва таҳсили яқин ба онҳо аз ду тариқ мумкин аст: Китоби Худованд ва суннати яқинии Паёмбари Ӯ саллаллоҳу алайҳи ва олиҳи ва саллам ки аз тариқи ахбори мутавотири он Ҳазрат ва халифаи ӯ маълум мешавад. [Нақд ва баррасии 1]
Ҳазрати аллома Мансури Ҳошимии Хуросонӣ тақлидро «Пайравӣ аз гуфта ва кардаи дигарӣ бидуни далил» таъриф фармудааст на бо далил! Бинобарин, агар касе аз гуфта ва кардаи дигарӣ ба далили мутобиқати он бо меъёри шинохт пайравӣ кунад, аз ӯ тақлид накарда балки аз меъёри шинохт пайравӣ кардааст. Рӯшан аст ки ин бузугвор низ аз шумо нахостааст ки аз эшон «Тақлид» кунед, бал аз шумо хостааст ки аз гуфта ва кардаи эшон ба далили мутобиқати он бо китоби Худованд ва суннати яқинии Паёмбараш ва иқтизоъоти рӯшани ақлӣ пайравӣ кунед ва ин бо ҳеҷ тақрире «Тақлид» аз эшон шумурда намешавад. Эшон шадидан бо шахсият парастӣ мухолиф аст ва онро мисдоқе аз «Ширк» мешуморад ва шахсият парастӣ ин аст ки касе чунон таҳти таъсири як шахсият қарор бигирад ки гуфта ва кардаи ӯро бидуни далил қабул кунад; Чизе ки мутаъассифона имрӯз дар миёни мусалмонон ривоҷи фаровоне дорад. Бале, бар мусалмонон воҷиб аст ки худ мустақиман ба манобеъи Ислом муроҷиъа кунанд ва ба фатвои муҷтаҳидон иктифо накунанд ва албатта бар муҷтаҳидон низ воҷиб аст ки ононро дар ин кор ёрӣ кунанд, ба ин маъно ки муроҷиъаи мустақими онон ба манобеъи Исломро тасҳил намоянд, на инки ба тақлиди онон аз худ доман зананд ва ононро аз китоби Худованд ва суннати яқинии Паёмбараш ва иқтизоъоти рӯшани ақлӣ ба худ саргарм созанд; Чароки чунин коре, боздоштан аз роҳи Худо ва иъонат бар исм ва удвон аст ва монанди коре аст ки коҳинони яҳудӣ ва роҳибони масеҳӣ дар умматоҳои гузашта анҷом доданд. [Нақд ва баррасии 12]
Иҷтимоъи шуморӣ кофӣ аз мусалмонон барои ҳифозат, иъонат ва итоъати Маҳдӣ, агар чи дар асари даъвати Мансури Ҳошимии Хуросонӣ анҷом мешавад, бар пояи тақлид аз ӯ анҷом намешавад, бал бар пояи табаъият аз китоби Худованд ва суннати яқинии Паёмбараш ва иқтизоъоти рӯшани ақлӣ анҷом мешавад ва ба ҳамин далил аст ки ӯ барои даъвати мусалмонон ба ин иҷтимоъ зарурӣ, китобӣ истедлолӣ ва бурҳонӣ навишта ва ба китоби Худованд ва суннати яқинии Паёмбараш ва иқтизоъоти рӯшани ақлӣ истинод карда ва монанди муҷтаҳидон ба додани фатво ва монанди муддаъиён ба муъарифии худ иктифо накардааст, дар ҳоле ки як марҷаъи тақлид, танҳо фатвои худро барои оммаи мардум изҳор медорад ва мутаваққиъ аст ки онон бар пояи тақлид аз ӯ ва бидуни илми тафсилӣ ба далоилаш, ба фатвои ӯ амал кунанд ва як муддаъии дурӯғин, танҳо мақоми иддаъоӣ худ монанди Маҳдӣ будан ё нойиби Маҳдӣ будан ё фарзанди Маҳдӣ буданро барои оммаи мардум изҳор медорад ва мутаваққиъ аст ки онон бар пояи тақлид аз ӯ ва бидуни илми тафсилӣ ба далоилаш, аз гуфта ва кардаи ӯ пайравӣ кунанд, аммо Мансури Ҳошимии Хуросонӣ, на аз мавзеъи як марҷаъи тақлид ва на аз мавзеъи як муддаъии дурӯғин, бал аз мавзеъи як омири ба маъруф ва ноҳй аз мункар даъват карда ва даъвати маъқул ва машруъи худро бар далоили яқинӣ ва мусаллами Исломӣ мубтанӣ сохтааст, то мусалмононе монанди шумо бо илми тафсилӣ ба далоили ӯ ва на сирфан бо эътимод ба марҷаъият ё мақоми иддаъоӣ ӯ, даъвати ӯро иҷобат кунанд ва ин ҳамон хусусияти Маҳдӣ аст ки ин шахсияти хос ва мутафовитро аз мароҷеъи тақлид ва муддаъиёни дурӯғин ҷудо карда ва дар ҷойгоҳи як заминасози айнӣ ва амалӣ барои зуҳури Маҳдӣ қарор додааст. Ин ба он маъност ки Мансури Ҳошимии Хуросонӣ намехоҳад монанди марҷаъи тақлид ва муддаъиёни дурӯғин, шуморо ба муридони худ табдил кунад, бал мехоҳад аз шумо бародарон ва хоҳаронӣ озода, хирадманд ва фарҳехта барои худ бисозад то ёрони ӯ ба сӯӣ Худованд ва халифааш дар замин бошед. [Нақд ва баррасии 12]
Хушбахтона бисёрӣ аз аҳкоми зарурӣ ва бунёдини Исломи монанди аркони намоз ва рӯза ва закот ва ҳаҷ, чунонки ҳазрати Мансури Ҳошимии Хуросонӣ дар бахшӣ аз китоби худ табйин фармудааст, аз тариқи китоби Худованд ва ахбори мутавотири Паёмбари Ӯ саллаллоҳу алайҳи ва олиҳи ва саллам маълум мешавад ва бо ин васф, метавон ба онҳо амал кард ва амал ба онҳо муҷзӣ аст, вале барои яқин ба сойири аҳкоми Исломи ва бароъати зимма аз онҳо, чорае ҷуз руҷӯъ ба халифаи Худованд дар замин нест ва ин коре аст ки ба бовари ҳазрати Мансури Ҳошимии Хуросонӣ мумкин аст; Чароки монеъи руҷӯъ ба ӯ чизе ҷуз тақсири мардум дар таъмини муқаддамоти он нест ва табъан рафъи ин монеъ ба маънои таъмини муқаддамоти руҷӯъ ба ӯ барои онон мумкин аст ва агар ин кор ба иҷтимоъи гурӯҳӣ кофии аз онон ниёз дорад ва гурӯҳӣ кофии аз онон иҷтимоъ намекунанд, гуноҳи ҳазрати Мансури Ҳошимии Хуросонӣ нест, бал гуноҳи худи мардум ва касоне аст ки ононро аз ин кор боз медоранд... Оре, ин заминасози зуҳури Маҳдӣ, мусалмонони ҷаҳонро аз вуқуъи як «Бечорагии бузург» хабар медиҳад ва ононро бо ироъаи роҳкорҳоӣ рӯшан ва амалӣ, ба берунрафт аз он фаро мехонад, вале бештари онон нидои эшонро намешунаванд ё мешунаванд ва дар намеёбанд, ҷуз андаке аз онон ки Худованд дилҳошонро барои эшон озмудааст ва албатта ҳамонон кофӣ хоҳанд буд ин шоъ Аллоҳ. [Нақд ва баррасии 1]
Иттихози алқоби неку барои пешвоён ва олимони дини, корӣ маъмули аст, бал суннатӣ Исломӣ ба шумор меравад... Чунонки лақаби «Мустафо» барои Паёмбар саллаллоҳу алайҳи ва олиҳи ва саллам ва лақаби «Аҳмад» ки дар Инҷил бо он муъаррифӣ шуда... Ва лақаби «Муртазо» барои Алӣ аз ин қабил буда... Соири пешвоёни аҳли байт низ алқоби мухталифе монанди «Боқир», «Содиқ», «Козим» ва «Ризо» доштанд ки имрӯз ба онҳо шинохтатар ҳастанд то ба номҳои худашон, бал Маҳдӣ ки Мансур ба сӯӣ ӯ даъват мекунад низ номи дигаре дорад ва «Маҳдӣ» лақаб ва шӯҳрати ӯст... Бо таваҷҷуҳ ба ин шавоҳид, мумкин аст ки ҳадси шумо саҳиҳ бошад; Ба ин маъно ки «Мансур» низ лақаб ва шӯҳрати нависандаи китоби «Бозгашт ба Ислом» ва заминасози зуҳури Маҳдӣ бошад, вале бидуни шак ин чизи муҳҳиме нест ки фикри шумо ва кӯтоҳфикроне монанди шуморо ба худ машғул карда ва ба дастовези сустатон барои таблиғ бар зидди ин олими бузург ва мазлум табдил шудааст; Чароки мусалламан аз назари оқилон, танҳо андешаҳо ва омӯзаҳои Исломӣ ва ислоҳгаронаи ӯ аҳмият дорад ва ному лақаб ва шӯҳрати ӯ таъйин кунанда нест; Бо таваҷҷуҳ ба онки ин андешаҳо ва омӯзаҳо муттакӣ бар ном ва лақаб ва шӯҳрати ӯ нест то бо тағйири он тағйир ёбад, бал муттакӣ бар китоби Худо ва суннати мутавотири Паёмбар саллаллоҳу алайҳи ва олиҳи ва саллам ва аҳкоми қатъии ақл аст ки дар ҳар ҳол собит ва қобили пайравӣ аст. Бинобарин, шумо метавонед тасаввур кунед ки номи Мансури Ҳошимии Хуросонӣ, Муҳаммад, ё Алӣ, ё Умар, ё Саъид, ё Ҷаъфар, ё Қосим, ё Муҳаммад Алӣ, ё Абдуллоҳ, ё чизи дигаре аз ин қабил аст; Чароки ӯ ҳар номе дошта бошад, нависандаи китоби «Бозгашт ба Ислом» ва раҳбари наҳзати мубораке аст ки ба кӯрии чашми мунофиқон ва бемордилон, барои иқомаи Исломи холис ва комил дар ҷаҳон ва таҳаққуқи ҳокимияти Маҳдӣ зуҳур кардааст ва бо вуҷуди ҳамаи адоватҳо ва ҷавсозиҳо ба ҳаракати худ то расидан ба ормони мутаъолӣ ва муқаддасаш имома медиҳад Ин Шоъ Аллоҳ. [Нақд ва баррасии 4]
Гурӯҳе аз мардум касоне ҳастанд ки мумкин аст китобро бихонанд ва ба ҳақоиқи мавҷуд дар он пай бибаранд вале ба далили фишори ҳоким бар фазои сиёсии кишвар битарсанд ва дарбораи китоб чизе нагӯянд ё иҷозаи баёни онро наёбанд! Чизе ки ба ин идда бояд ёдовар шуд, тарс аз Худо ва рӯзи қиёмат ва тарс аз мавохизаи Илоҳӣ аст. Чароки муҳтавои ин китоб чизе ҷуз Исломи холис ва комил бар пояи яқиниёт яъне оёти Қуръон ва суннати мутавотир ва бароҳини муҳками ақлӣ нест ва инҳо мисдоқи боризи маъруф ҳастанд. Бинобарин даъват ба сӯӣ он мисдоқи боризи амр ба маъруф ва лизо воҷиб аст. Бинобарин касе ки аз мавохизаи ҳукуматҳо бештар аз мавохизаи Худованд метарсад фарди боҳуш ва оқиле нест ва иштибоҳ мекунад ва бе шак зиён хоҳад кард ва пушаймон хоҳад шуд. [Мақолаи 2]
Гурӯҳи дигар бархӣ аз уламо ва машоҳир ҳастанд ки хабари китобро дарёф мекунанд вале чун худро донои кул ва беайб ва нуқс ва бениёз аз пурсидан ва донистан медонанд, мумкин аст ба суроғи китоб нараванд ё инки китобро бихонанд аммо ғурурашон иҷоза надиҳад ки дар баробари ҳақоиқи он сар хам кунанд ва дарбораи он сухане бигӯянд. Алабтта ин афрод аз ҷиҳоти мутаъаддид дар муҳосиботи худ дучори иштибоҳ шудаанд. Чароки аз як сӯ пазириши иштибоҳ ва эътироф ба як чаҳл на танҳо мақоми як нафар ҳатто ҷалилул манзаларо пойин намеоварад балки иттифоқан бештар боло мебарад. Аз сӯӣ дигар, бузурги ҳақиқӣ касе аст ки дар пешгоҳи Худованд бузург бошад на дар пешгоҳи мардум ва машҳури ҳақиқӣ касе аст ки дар осмон машҳур бошад на дар замин! Ва танҳо касе назди Худованд бузург ва дар осмон матҳури Ӯ мешаванд ки аз Ӯ битарсанд ва аҳли тақво бошанд ва ҳақро бибинанд ва бишнаванд ва ба забон оваранд ва аз он табаъият намоянд ва ба сӯӣ он даъват кунанд. Вале мутаъасифона иддаи каме ин ҳақиқати бузургро дар меёбанд. Вонгаҳе билохира чи ин ба истилоҳи бузургон ва машоҳир бихоҳанд ва чи нахоҳанд, ҳақ роҳи худро тай мекунад ва ба сари манзили мақсуд мерасад ва дар он рӯз чизе ҷуз расвоӣ барои ин гурӯҳ боқӣ намемонад! Лизо ақл ҳукм мекунад ки имрӯз, фикри фардоро бикунанд ва имрӯз по бар ғурури худ бигзоранд то фардо по бар ҳами чизашон гузошта нашавад! [Мақолаи 2]
Иддае низ бо пешзеҳниятҳои худ ба китоб менигаранд. Ҳанӯз онро надида ва нахондаанд такзиб мекунанд ва ботил мешуморанд ва барчасбҳои мутаъаддиде бар он мезананд. Инон касоне ҳастанд ки аз қабл тасмими худро гирифтаанд ва агар китобро мехонанд, на барои фаҳмидан ва рушд ва ҳидоят балки барои айбҷӯӣ ва инкор ва баҳона тарошӣ ва истеҳзоъ мехонанд ва ба дунболи ҳикмат ва ҳидоят нестанд. Ин идда танҳо дар он рӯз ҳасрати ки чишмҳо аз коса берун мезанд, хоҳанд фаҳмид ки чи зуд тасмим гирифтанд ва фиреби шайтонро хӯрданд ва маъракаро бохтанд... Гурӯҳе низ он қадр мутаъассибанд ки ба маҳзи дидан хурдтарин тафовуте дар китоб бо чизҳо ва касоне ки онҳоро қабул доранд, бидуни хурдтарин таъаммуле ихтиёр аз даст медиҳанд ва забон ба ҳаттокӣ ва фаҳҳошӣ ва тавҳин ва таҳмит мегушоянд. Ин гурӯҳ низ танҳо рӯзе ҳақро мефаҳманд ки ба ҳамроҳи маҳбубҳо ва маъбудҳояшон як ҷо вориди оташи дӯзах шаванд. Оташе ки таъассуби кӯр кӯрона ва ҳимояти ҷоҳилишон онро барафрухтааст. Он рӯз, рӯзи ҳасратӣ азим аст ва аз он рӯз бояд ба Худованд паноҳ бурд... Бархӣ низ он қадр муқаллиданд ки бе иҷозаи марҷаъи тақлид ва муқтадиён ҳатто об намехуранд, чи расад ба хондан ва дарк ва илтизом ба китоби гаронсанге чун «Бозгашт ба Ислом»! Инон низ ба маҳзи муваҷаҳ шудан бо ин китоб чашм мебанданд ва ҳар он чи марҷаъи тақлид ва муқтадояшон гуфт ҳамон мекунанд. Инон низ дар рӯзӣ сахт ки марҷаъи тақлид ва муқтадояшон аз онҳо дастгирӣ нахоҳанд кард бо ҳасратӣ бузург рӯ ба рӯ хоҳанд шуд. [Мақолаи 2]
Иддае низ ин китоби шарифро мехонанд ва ба маъорифи он пай мебаранд, аммо дар ғавғои фитна ва ошуб ва ҳошиясозӣ ва таблиғоти масмумии душманони Худо фирефта мешаванд ва бадбин мегарданд ва дилашон тира мешавад ва ба ҷои матн ба ҳошиа мепрдозанд ва дар ниҳоят аз ҳақ дур мешаванд. Албатта тардиде нест ки ин гуноҳи бузург, нахуст бар гардани он фитнагароне аст ки аз роҳи Худо боз медоранд ва азобӣ дарднок дар интизори онҳост. Ин ҳучигарон бо вуҷуди боз будани дарвозаи нақди илмӣ ва мантиқӣ, аз он ҷо ки ҳеҷ бурҳон ва мантиқе надоранд даст ба олуда кардани фазо мезананд. Аммо ба ҳар ҳол мухотабони ин китоби шариф бояд бидонанд ки ҳаракати ҳаққи тамоми анбиёъ дар тӯли торих низ бо сампошӣ ва тавҳин ва таҳмит ва фитнагарии мустабидон ва мустакбирон ва зӯргӯён ҳамроҳ будааст ва душманони Худо ҳамвора бо бадтарин шева фазоро олуда месохтанд ва мардумро аз роҳи Худо боз медоштанд. Лизо иттифоқи ҷадиде наяфтодааст ва мухотабони ин китоби шариф бояд бо озодагӣ ва инсоф ба далил ва бароҳини он назар кунанд ва фориғ аз эҳсосоти зудгузар ва ҳаяҷоноти козиб, ҳақро биёбанд ва ба муқтазояш амал намояд ин шоъ Аллоҳ. [Мақолаи 2]
Тардиде нест ки дар раъси ҳамаи орзуҳо ва ормонҳои муштараки мусалмонони ҷаҳон, барқарории адолати ҷаҳонӣ ва решакан шудани бедоди ва фасод бар рӯӣ замин дар сояи давлати мустақил ва ҳақиқатмадори Исломӣ қарор дорад. Ҳукумате ки Ислом аз ҳамон рӯзҳои нахустин, ваъдаи онро ба мусалмонон додааст ва бидуни шак ҳар орзуӣ машрӯъ ва саҳиҳи дигаре танҳо дар сурате муҳаққақ хоҳад шуд ва ҳамаи мусалмонони ҷаҳон, чи илтифот дошта бошанд ва чи надошта бошанд, чунин орзуеро дар сар мепарваранд. Аммо чизе ки дар ин миён гурӯҳи касире аз мусалмононро ба иштибоҳ андохта ва аз масири асли Ислом, мунҳариф сохта, ин таваҳҳуми шум ва беасос будааст ки барои таҳаққуқи ин ормони дерин ва орзуӣ ширин, мусалмононро ниёзе ба ҳидояти Худованд нест ва ҳар гурӯҳи аз эшон метавонад аз ҳар равише ки ба назараш дуруст аст, пайравӣ намояд ва ҳар касеро ки писандид барои қиёдат ва раҳбарии хеш ба сӯӣ ин ормони бузург баргузинад! Аммо ба рӯшанӣ мебинем ки чунин таваҳҳуми шум ва тасаввури хоме то кунун чи натоиҷе ба бор оварда ва мусалмонони ҷаҳонро ба чи рӯзе андохтааст! Имрӯз ҳар гурӯҳ аз мусалмонон касеро бар худ мусаллат сохта ва бо ҳокими дилхоҳи хеш байъат кардааст... Аз ин рӯ ҷоҳил ва золим ва таҷовуз ва ҷанг ва беадолатӣ ва фақр бар эшон муставлӣ шуда ва сояи табоҳӣ ва суқут бар сарашон сангинӣ мекунад. Ин аз он рӯст ки мусалмонон, Худовандро нодида гирифтанд ва машият ва иродаи ӯро дар ин амр ба ҳисоб наёварданд ва аз равише ки Ӯ барои расидан ба ин ормони бузург таъйин фармуда буд тахаллуф намуданд. Мусалмонон фаромӯш карданд ки изни Худованд ва амри Ӯ асл ва асоси хилқат ва санги банои офариниши ин ҷаҳон аст ва ҳамаи ҷараёнот, муъодилот ва муҳосиботи ҳокм бар он ҷуз ба хоста ва иродаи Ӯ ҷараён намеёбад ва бидуни он ҳатто сангрезаи рӯӣ замин ҳаракат намекунад. [Мақолаи 4]
