Шинохти комил танҳо аз они Худованд аст ва ҳеҷ кас ҷуз Ӯ наметавонад шинохти комиле дошта башад ва аз ин рӯ, шаръе ки фуру фиристода, комил аст, вале комил будани шаръ мусталзими таъорузи он бо ақл нест; Зеро шаръ дар умуре ки ақл дар бораи онҳо нотиқ аст, сухане бар хилофи сухани ақл намегӯяд ва дар умуре ки ақл дар бораи онҳо хомӯш аст, сухане ки мегӯяд бар хилофи сухани ақл нест; Чароки ақл дар бораи онҳо сухане намегӯяд то сухани шаръ бар хилофи он бошад; Монанди авсофи ҷузъии биҳишт ва дӯзах ки моҳиятӣ ғайбӣ доранд ва табъан ақл дар бораи онҳо хомӯш аст, вале шаръ дар бораи онҳо сухан мегӯяд ва бо ин васф, суханаш бар хилофи сухани ақл шумурда намешавад ва монанди чанду чуни аъмоли ибодӣ ки моҳиятӣ эътиборӣ доранд ва табъан ақл дар бораи онҳо хомӯш аст, вале шаръ дар бораи онҳо сухан мегӯяд ва бо ин васф, суханаш бар хилофи сухани ақл шумурда намешавад; Хусусан бо тавҷҷуҳ ба инки ақл, ҳуҷҷияти шаръро дарк мекунад ва бо ин васф, эътибороти амалӣ ва ахбори қатъии он аз вақойеъи мумкинро мепазирад. [Бозгашт ба Ислом, саҳ 32-33]
Касоне ки ҳуҷҷияти ақлро инкор мекунанд, муҳол аст битавонанд муддаъои худро исбот кунанд; Чароки исботи ҳеҷ муддаъойе бидуни ҳуҷҷияти ақл мумкин нест. Аз ин рӯ, онҳо бидуни онки худ бидонанд дар ҳоли истедлол ба ақл ҳастанд; Зеро ба унвони мисол, истедлол ба инки ақл маҳдуд аст ва истедлол ба маҳдуд ҷойиз нест, як истадлоли ақлӣ аст ва бо ин васф, агар истедлол ба ақл ҷойиз набошад, ин истедлол низ ҷойиз нест ва агар истедлол ба ақл ҷойиз бошад, ин истедлол ғалат аст! Ҳосил онки таблиғ бар зидди ақл, аз корҳои шайтон аст то заминаро барои шуюъи ҷаҳл дар ҷаҳон фароҳам созад ва ҳар инсоне ки бар зидди ақл таблиғ мекунад, аз ҳизби шайтон ва ҷунуди ӯст ки хоста ё нохоста дар хидмати ӯ қарор гирифта ва дар ҳоли ҷанг бо Худованд аст. [Бозгашт ба Ислом, саҳ 33]
Бархӣ мепиндоранд мурод аз ақл, фалсафа аст ва аз ин рӯ, бо он мухолифат мекунанд, дар ҳоле ки ин пиндор дуруст нест; Зеро ақл, неруӣ Худододӣ барои даркӣ саҳиҳ аз мафоҳим ва масодиқи онҳост ки миёни ҳамаи инсонҳо муштарак аст ва ихтисосе ба файласуфон надорад, дар ҳоле ки фалсафа илмӣ хос монанди сойири улуми инсонӣ аст ки дар Юнони бостон падид омада ва дар замони Аббосиён ба миёни мусалмонон ворид шуда ва дӯстдорон ва душманоне ёфтааст. Рӯшан аст ки ақл, пеш аз пайдоиши фалсафа вуҷуд дошта ва фалсафа танҳо донишӣ ҷадид мубтанӣ бар ақл аст; Ҳамчунонки донишҳои дигаре монанди ҳисоб, ҳиндиса ва тиб мубтанӣ бар ақланд ва ҳар як дар ҷиҳате, ақлро ба кор бастаанд. Бинобарин, ҳар файласуфе оқил аст, вале ҳар оқиле файласуф нест ва ончи меъёри шиохт аст, ақл аст на фалсафа. Ба иборати дигар, мурод аз ақл, онҷо ки меъёри шинохт шумурда мешавад, ақли навъӣ уқало аст на ақли шахсии фалосифа ва рӯшан аст ки тафаккури уқалоӣ бо тафаккури фалсафӣ тафовут дорад. Аз ин рӯ, мухолифат бо фалсафа набояд ба мухолифат бо ақл мунҷар шавад; Чароки ақл мусовӣ бо фалсафа нест ва илтизом ба он бо илтизом ба фалсафа мулозимае надорад. [Бозгашт ба Ислом, саҳ 33-34]
Низои ҳазор солаи Ашоъира ва Адлия дар бораи мабнои ҳусн ва қубҳ, ваҷҳе надошта, балки низоъӣ лафзӣ будааст; Чароки бино бар назари Ашоъира, мабнои хубӣ ва бадӣ, амр ва наҳйӣ Худованд аст ва пеш аз амр ва наҳйӣ Худованд, хубӣ ва бадӣ вуҷуд надорад; Ба ин маъно ки ҳар чи Худованд онро хуб шумурда, хуб аст ва ҳар чи Худованд онро бад шумурда, бад аст ва ин мабное аст ки онро «Ҳусн ва қубҳи шаръӣ» номидаанд ва бино бар назари Адлия, мабнои хубӣ ва бадӣ, амр ва наҳйӣ Худованд нест, балки мабнои амр ва наҳйӣ Худованд, хубӣ ва бадӣ аст ва мабнои хубӣ ва бадӣ, ақл аст на шаръ; Ба ин маъно ки Худованд ба чизе амр карда ки хуб аст ва аз чизе наҳй карда ки бад аст ва хубӣ ва бадӣ, ановини ҳақиқӣ ҳастанд ки ба эътибори шаръ падид наёмадаанд ва ин мабное аст ки онро «Ҳусн ва қубҳи ақлӣ» номидаанд. Дар ҳоле ки бино бар он чи гуфтем, ақл ва шаръ аз як мабда ҷӯшидаанд ва ба як марҷа боз мегарданд ва он ҳамоно Худованд аст ки дар афоли таквинӣ ва ташриъи Ӯ ихтилофе нест. Бар ин асос, мабнои ҳусн ва қубҳ, амр ва наҳйӣ Худованд аст; Ҷуз онки амр ва наҳйӣ Худованд ба ду сурат воқеъ шудааст: Яке амр ва наҳйӣ ташриъе ки дар шаръ таҷаллӣ ёфта ва дигарӣ амр ва наҳйӣ таквинӣ ки дар ақл таҷаллӣ ёфта ва аз онҷо ки иҷтимои амр ва наҳйӣ Ӯ дар мавзӯъӣ воҳид муҳол аст, таъорузи шаръ ва ақл мумкин нест. Ҳосил онки мабнои ҳусн ва қубҳ, Худованд аст. [Бозгашт ба Ислом, саҳ 35]
Назар кардан ба чизе ки қобилияти шинохтро дорад, ҳаргоҳ дар рӯшаноии ақл сурат пазирад, муқтазии шинохти он чиз аст; Монанди назар кардан ба чизе ки қобилияти дида шуданро дорад ва ҳаргоҳ дар рӯшаноии нур анҷом шавад, муқтазии дида шудани он чиз аст. Бо ин ҳол, бисёр пеш меояд ки инсоне ба чизе назар мекунад то хубӣ ё бадии онро бишиносад, вале ба ғарази худ даст намеёбад ва гоҳе бар зидди ғарази худ даст меёбад, ба ин маъно ки хубро бад ва бадро хуб мешиносад... Иллати ин нокомӣ ва иштибоҳи бузург, вуҷуди авомилӣ дар нафси одамӣ аст ки монеъ аз таҳқуқи шинахт барои ӯ бо вуҷуди назар кардан мешаванд; Монанди пардаҳое ки пеши чашми ӯ қарор гиранд ва ӯро аз дидани чизҳо боздоранд... Бинобарин, ақл агарчи муқтазии шинохт аст, ҳангоме ба шинохт даст меёбад ки монеъӣ бар сари роҳи он қарор надошта бошад ва ҳаргоҳ монеъӣ бар сари роҳи он қарор дошта бошад, қодир ба шинохт нест. Бо ин васф, шинохти мавонеъи шинохт ва рафъи онҳо, муқаддимаи шинохт маҳсуб мешавад ва ба табъи он, зарурӣ аст. [Бозгашт ба Ислом, саҳ 35-36]
Инон ҳанӯз болиғ нашуда буданд ки фарёд заданд ва ҳанӯз бол дар наёварда буданд ки парвоз карданд ва ҳанӯз шино наёмӯха буданд ки ба дарё париданд! Пас ҷомаеро бар тан намудаанд ки барои онон бузург аст ва кафшеро по кардаанд ки аз пояшон боз мемонд! Бузургтар аз даҳонашон луқма бардоштаанд ва бештар аз шикамашон таъом хурдаанд, пас наздик аст ки дандонҳошон аз ҳам гусаста шавад! Монанди роҳибони ҷома мепӯшанд, вале монанди кофирон меандешанд ва монанди солеҳон сухан мегӯянд, вале монанди ҷабборон амал мекунанд! Чунон морҳои хуш хат ва холанд ки дарунӣ оканда аз заҳр доранд! Бомдодон барои ситам берун меоянд ва шомгоҳон барои найранг ба хона боз мегарданд! Дилҳошон аз кибру оз оканда аст ва ҷуз ҳифзи қудраташон савдое дар сар надоранд! Мустакбиронро некуҳиш мекунанд, дар ҳоле ки худ аз зумраи ононанд ва муддаъиёниро дуруғгӯ мешуморанд, дар ҳоле ки худ иддаъои ононро доранд! Динро фидои сиёсат кардаанд ва охиратро ба дунӯ фурухтаанд! Гуноҳони бузург кардаанд ва бидъатҳои зишт ниҳодаанд! Ноҳалолро ба мансабҳо гумоштаанд ва фурумоягонро ба мақомҳо расондаанд! Неконро манзавӣ сохтаанд ва хайрхоҳонро бадном намудаанд!... [Номаи дувоздаҳум]
Чаро ҳеҷ як аз онон ки дар замин мекнат дода шуданд ба сӯӣ халифаи Худованд дар он фаро нахонданд ва аз молу силоҳи худ ба ӯ набахшидад то монанди онон дар он менат дода шавад? Оё тарсиданд ки аз мекнаташон дар он коста шавад? Лоҷарам ҳамаи мекнаташон дар онро аз даст хоҳанд дод ҳангоме ки халифаи Худованд дар он ба мекнат мерасад, то ҷойе ки хушбаттарини онон касе хоҳад буд ки гӯсфандони қарияи падарашро мечаронад! Оё ҳокиме дар дунё ёфт намешавад ки ҳукумати худ дар онро бифурӯшад, дар изои инки барояш ҳукумате дар биҳишт бошад? Ҳароина Худованд ба гирифтани ҳукумати онон бо қаҳр қодири аст, вале мехоҳад ки онро бо рағбат ба Ӯ биспоранд. [Номаи дувоздаҳум]
Зинҳор! Шайтон шуморо нафиребад ки таваҳҳуми истирор кунед ва бигӯйед ки инсон барои мо аз дигарон беҳтаранд ва моро аз инон гузире нест ва дафъи афсад ба фосид мекунем; Чароки агар шумо тақво пеш гиред ва розӣ ба фасод нашавед ва аз пайравии тоғут бипарҳезед, Худованд барои шумо аз ҷойе ки намепиндоред роҳе мегушояд ва шуморо ду баҳра аз раҳматаш арзонӣ медорад ва барои шумо нуре қарор медиҳад то дар партуви он гом бирдоред ва кӯтоҳии гузаштаятонро мебахшояд; Чароки Ӯ бисёр омӯзанда ва меҳрубон аст... Худованд ҳаргиз бандагони хешро миёни бад ва бадтар саргардон насохта ва Ӯ Ҳакмитар ва Каримтар аз он аст ки чунин карда бошад, бал барои онон варои бад ва бадтар, хубӣ қарор додааст, вале бештари онон аз он бехабаранд. Акнун ман берун омадаам то шуморо аз он хабар диҳам ва пас аз рӯзгоре ки бар шумо дароз омадааст, парда аз рӯӣ он баргирам, бошад ки басират ёбед. [Номаи дувоздаҳум]
Туро суфориш мекунам ба тарс аз Худо дар пинҳониву ошкор ва инки Ӯро бисёр ёд кунӣ; Чароки бисёр ёд кардани Ӯ сипарӣ пос доранда дар баробари гуноҳон аст ва туро суфориш мекунам ба шинохти дин ва огоҳӣ аз ақойид ва аҳкоми он; Чароки ноогоҳӣ аз ақойиди он заминаи гумроҳӣ ва ноогоҳӣ аз аҳкоми он заминаи гуноҳкорӣ аст ва ҳар кас бо дин ошнотар аст ба иқомаи он тавонотар аст ва туро суфориш мекунам ба ҳарфшунавӣ ва фармонбардорӣ аз касоне ки Худованд ононро бар ту гумоштааст; Чароки ҳарфшунавӣ ва фармонбардорӣ аз онон мояи ободнии дунё ва охират ва хайру салоҳи мусалмонон аст ва туро суфориш мекунам ба инки салиқаи худро монанди ақидаи худ надонӣ ва раъйи худро ҷузъӣ аз дини худ напиндорӣ... [Номаи сездаҳум]
Зинҳор аз касоне набош ки аз худ розӣ ва аз дигарон норозӣ ҳастанд; Чароки онон дӯст дошта намешаванд ва аз касоне набош ки худро бартар аз дигарон меингоранд; Зеро Худованд ба касоне ки бартар аз дигаронанд огоҳтар аст. Ҳамвора монанди хок фурутан бош ва монанди санг сарсахтӣ накун; Зеро хок ба сабаби фурутании худ баракат ёфт, дар ҳоле ки санг ба сабаби сарсахтии худ нафрин шуд. Ҳангоме ки лағзише аз ту сар мезанад ба таъвили он накӯш; Чароки таъвили он, худ лағзишӣ дигар аст, балки ба он эътироф кун то омӯрзида шавӣ; Чароки Худованд эътироф кунандагонро меомӯрзад ва таъвил кунандагонро дурӯғгӯ мешуморад. Аз насиҳати носиеҳон ҳар чанд сахт намояд хурсанд бош ва аз тамаллуқи чоплусон барҳазар; Зеро насиҳати носеҳ монанди абрӣ тира ва ғавғогар аст ки аз он мойеъи ҳаёт меборад, дар ҳоле ки тамаллуқи чоплус монанди заҳрӣ кушанда омехта бо шаҳдӣ ширин аст... Пас илм ва амали худро афзун кун ва бидон касе аз шумо ёри Маҳдӣ шумурда намешавад то он гоҳ ки олимтарин ва оъмилтарини марди диёри худ бошад. [Номаи сездаҳум]
Тарҷумаи гуфтор: Яке аз ёронамон моро хабар дод, гуфт: Аз Мансур дар бораи сухани Худованди баландмартаба пурсидам ки мефармояд: «Эй касоне ки имон овардед! Аз Худованд парво кунед ва ба Паёмбараш имон оваред то шуморо ду баҳра аз раҳматаш арзонӣ дорад ва бароятон нуре қарор диҳад ки дар он гом бардоред», пас фармуд: Ду баҳра аз раҳматаш, Китоб ва суннат ҳастанд ва нур, имоме аст ки он дуро барояшон рӯшан мекунад то он гоҳ ки қиёмат фаро расад. Пас аз Худованд парво кунед ва ба Паёмбараш имон оваред то шуморо Китоб ва суннат арзонӣ дорад ва бароятон имоме қарор диҳад ки он дуро броятон рӯшан кунад то он гоҳ ки қиёмат фаро расад. [Фақараи 28 аз гуфтори шишум]
Тарҷумаи гуфтор: Яке аз ёронамон моро хабар дод, гуфт: Аз Мансур дар бораи сухани Худованди баландмартаба пурсидам ки фармуда: «Худованд нури осмонҳо ва замина аст», пас фармуд: Ҳодии онҳост ва нури Худованд ҳидояти Ӯст ва он «Дар байтҳойе аст ки Худованд изн додааст то рафъат ёбанд ва номаш дар онҳо бурда шавад» ва онҳо байтҳои Паёмбаронанд, «Дар онҳо субҳ ва шом тасбеҳи Ӯ мегӯянд мардоне ки тиҷорат ё касб ва корӣ ононро аз ёди Худованд ғофил намекунад» ва онон аҳли байтҳои Паёмбарон ҳастанд, оё намебинӣ ки мефармояд субҳ ва шом дар онҳо тасбиҳи Ӯ мегӯянд? Пас аҳли онҳо ҳастанд ва ҳидояти Худованд аз байтҳои Паёмбарон хориҷ намешаванд то он гоҳ ки қиёмат фаро расад, пас онро назди аҳли байти Паёмбар биҷӯйед ва назди дигарон наҷӯйед ки гумроҳ хоҳед шуд! [Фақараи 29 аз гуфтори шишум]
Тарҷумаи гуфтор: Ҳон! Бидонед ки уфуқи мағриб, аз абрҳои тира торик аст. Ба зудӣ туфонӣ сурх бар шумо хоҳад вазид ва сарзамини шуморо дар хоҳад навардид. На сақфе боқӣ хоҳад гузошт ки дар зери он паноҳ гиред ва на деворе ки дар паси он пинҳон шавед! Дар он замон, уммати Муҳаммад орзу хоҳад кард ки ниме аз ҷавонони худро бидиҳанд ва дар иваз, Маҳдиро дар даррае аз дарраҳои ҳиҷоз боз ёбад! Ҳон, эй уммати нодон! Дар паӣ чи мегардӣ?! Ва ба дунболи ки меравӣ?! Пешвои ту Маҳдӣ аст. Оромиши шабҳо ва хуррамии рӯзҳои ту Маҳдӣ аст. Шодии мондгор ва ширинии рӯзгори ту Маҳдӣ аст. Хушбахтии дунё ва растгории охирати ту Маҳдӣ аст. Пас чи чизе туро аз ӯ боз доштааст?! Ё чи касе туро аз ӯ бениёз кардааст?! [Гуфтори якум]
Тарҷумаи гуфтор: Оё мепиндоред ки дар ғиёби ӯ, адолатро хоҳед дид ва ба шукуфоӣ хоҳед расид?! Ё мепиндоред ки дар ғиёби ӯ, амният хоҳед дошт ва хушбахт хоҳед шуд?! На ба Худо савганд, сипас на ба Худо савганд; Балки ин орзуро бо худ ба гӯр хоҳед бурд, ҳамчунонки гузаштагонатон онро бо худ ба гӯр бурданд! Зеро Худованд дар ғайбати гумоштааш хайре қарор надода ва дар ҳукумати ғайри ӯ баракате наёфаридааст! [Гуфтори якум]
Тарҷумаи гуфтор: Рост мегӯям ба шумо; Дар ғайбати ӯ, шикамҳотон ба пушт хоҳад часбид ва бар рӯӣ хошок хоҳед хобид! Субҳ ва шом ғазабнок хоҳед буд ва орзуӣ марг хоҳед кард! Хонаҳои шумо ғайри маскун ва бозорҳотон таътил хоҳад шуд! Заминҳои зироъӣ хор хоҳад рӯёнд ва дарахтони мева хушк хоҳанд шуд! Галлаҳои дом пароканда хоҳад гашт ва касе нахоҳад буд ки онҳоро ҷамъ кунад. Сарҳои шумо шипиш хоҳад гузошт ва дастҳотон хокӣ хоҳад буд! Шаҳрҳотон вайрон ва рустоҳотон матрук хоҳад шуд! Аз кӯчаҳои шумо касе убур нахоҳад кард ва дарҳои шуморо касе нахоҳад зад! Қанотҳои шумо об нахоҳад дошт ва дар чоҳҳои шумо мор лона хоҳад намуд! Дар майодинатон гург хоҳад чархид ва бар бурҷҳотон чуғд хоҳад нолид! Бар панҷараҳотон анкабут тор хоҳад танид ва дар ҳавзчаҳотон вазағ хоҳад хонд! Дар дарраҳои торик сокин хоҳед шуд ва ба қаллаи кӯҳҳо паноҳ хоҳед бурд! Дар шикофи сахраҳо пинҳон хоҳед шуд ва бо чалпосаҳои биёбон ҳамнишин хоҳед буд! Аз сарзаминҳои шумо дуд ба осмон хоҳад рафт ва оташи он хомӯш нахоҳад шуд! Душманонатон бар шумо мусаллат хоҳанд гашт ва шаётини ғарб ва шарқ шуморо хоҳанд хӯрд! Гиряи кӯдаконтонро нахоҳанд шунид ва бар пирони замингиратон раҳм нахоҳанд кард! Амволатонро қисмат хоҳанд намуд ва барои номусатон қуръа хоҳанд зад! Мурдагонатонро ба хок нахоҳанд супурд, балки барои сагҳошон хоҳанд гузошт! [Гуфтори якум]
Қоъида назди ҳазрати аллома ҳафизаҳулоҳ таъоло, ҳуҷҷияти хабари мутавотир ва адами ҳуҷҷияти хабари воҳид аст ва хабари мутавотир назди ӯ чизе аст ки дар ҳар табақа беш аз чаҳор мард онро ривоят кардаанд, ба шарти инки қарини якдигар набошанд ва дар бораи маъно ихтилоф накарда бошанд ва чизе ки ривоят кардаанд бо китоби Худованд ё суннати собит аз Паёмбар саллаллоҳу алайҳи ва олиҳи ва саллам ё ақли салим таъоруз надошта бошад. Ҳамчунин, чизе ки дар ҳар табақа чаҳор мард онро ривоят кардаанд, дар ҳукми хабари мутавотир аст, ба шарти инки одил бошанд, илова бар се шарти пешин ва ин чизе аст ки баррасии ҳоли ровиён ҳаргоҳ беш аз чаҳор мард набошандро зарурӣ месозад. Аммо баррасии ҳоли онон ҳаргоҳ камтар ё бештар аз ин теъдод бошанд, коре аст ки ҳазрати аллома ҳафизаҳуллоҳ таъоло аз боби илзом анҷом медиҳад; Чароки аксари мусалмонон қоъил ба ҳуҷҷияти хабари воҳиди сиқа ё садуқ ҳастанд ва чи басо чизе ки тавассути панҷ мард ривоят шудаастро мутавотир намедонанд. Аз ин рӯ, ҳазрати аллома ҳафизаҳуллоҳ таъоло чизе ки ровиёни сиқа ё садуқ назди онон ривоят кардаандро ихтиёр мекунад то ҳуҷҷате бар онон бошад ва бошад ки онон ҳидоят ёбанд. [Дарси яккум, муқаддама]
Шарти ҳазрати аллома ҳафизаҳуллоҳ таъоло барои ихтиёри аҳодис, пас аз созгории маънои онҳо бо китоби Худованд ва суннати собит аз Паёмбар саллаллоҳу алайҳи ва олиҳи ва саллам ва ақли салим, шӯҳрати ровиёни онҳо ба васоқат ё садоқат назди касоне аст ки аҳли мазҳаби онҳо ҳастанд, на мухолифони онҳо; Чунонки дар шарҳи ҳоли Ҷобир ибни Язиди Ҷуъфӣ онро табйин карда ва фармудааст: «Милок, ҳоли фард назди асҳоби ӯст (яъне аҳли мазҳаби ӯ); Чароки онон ба ҳоли ӯ огоҳтаранд ва назари сойири мардум ҳаргоҳ бо назари асҳоби ӯ мунофот дошта бошад, ҳуҷҷат нест; Чароки онон аз ӯ дуртаранд ва чи басо ба хотири дӯст надоштани мазҳабаш, дар бораи ӯ бад мегӯянд ва гувоҳи он, кори Расули Худо саллаллоҳу алайҳи ва олиҳи ва саллам аст ки ба яҳудиён фармуд: <Абдулло ибни Салом дар миёни шумо чигуна марде аст?> пас гуфтанд: <Хуби мо ва писари хуби мо ва сарвари мо ва писари сарвари мо ва олими мо ва писари олими мост>, пас суханашон дар бораи ӯро пазируфт; Чароки онон асҳоби ӯ буданд ва сипас ба онон хабар дод ки ӯ мусалмон шудааст, пас шурӯъ ба бадгӯйи дар бораи ӯ карданд ва гуфтанд: <Бадтарини мо ва писари бадтарини мост>, вале сухани онон дар бораи ӯро пас аз инки мухолифони ӯ дар мазҳабаш шунид напазируфт ва агар сухани мухолифон дар мазҳаб пазируфта шавад, чизе аз ҳадис боқӣ намемонад; Чароки ҳар тоъифае дар бораи тоъифаи дигар бад мегӯянд; Чунонки мебинӣ шиъаён ба чизе ки аҳли суннат ривоят мекунанд вақъе намениҳанд магар чизе ки онро ҳуҷҷате бар зидди онон қарор медиҳанд ва мебинӣ аҳли суннат ба чизе ки шиъаён ривоят мекунанд намегиранд магар бо таъаҷҷуб ва истиҳзоъ ва ҳар ду миёнаи роҳро гум кардаанд, вале мо ҳар чизе ки мусалмонон дар мутобиқат бо китоби Худованд ривоят мекунандро мепазирем ҳаргоҳ назди асҳоби худ ба ростгӯйи маъруф бошанд бидуни инки барои ҳеч як аз мазоҳиб таъассуб биварзем». [Дарси яккум, муқаддама]
Чизе ки назди ҳазрати аллома ҳафизаҳуллоҳ таъоло милок аст, Ислом ва шӯҳрати ровӣ ба васоқат ё садоқат назди тоъифаи ӯст, на мазҳаби ӯ ё тазъифоти мухолифонаш бидуни далилӣ қобили қабул. Пас агар ровӣ аз аҳли суннат аст, милоки ҳоли ӯ назди аҳли суннат аст ва ҳолаш назди шиъа милок нест ва фарқе миёни ривоёти шиъа ва ривоёти аҳли суннат вуҷуд надорад ҳаргоҳ бо се асли пешгуфта созгор бошанд ва ровиёнашон маъруф ба васоқат ё садоқат назди аҳли мазҳаби худ бошанд. Ба ҳамин далил аст ки ҳазрати аллома ҳафизаҳуллоҳ таъоло ривоёте аз шиъаро монанди ривоёте аз аҳли суннат ихтиёр мекунад ва ривояти касеро ба хотири мазҳабаш тарк намекунад модоме ки мазҳабаш бар хилофи зарурии дин набошад, ба наҳве ки ӯро аз Ислом хориҷ созад; Чароки дар он сурат ӯ мунофиқ аст ва мунофиқ дар ҳеч заминае қобили қабули эътимод нест, агарчи ҳамаи мардум ӯро сиқа бидонанд. [Дарси яккум, муқаддама]
Дарсҳои ҳазрати аллома Мансури Ҳошимии Хуросонӣ ҳафизаҳуллоҳ таъоло, ҳадафашон тазкияи мардум ва таълими Китоб ва ҳикмат ба онон ва меҳвар ва мабнояшон Қуръон ва суннат ва мавзӯъашон ақойид, аҳком ва ахлоқи Исломӣ аст ва мо аз миёнашон чизе ки ба масоъили муҳимтар ва мавриди ибтилотар марбут мешавадро интихоб кардаем ва онро ба гунае ки барои аҳли таҳқиқ ва мутолеъа осонтар бошад мураттаб сохтаем ва барои он таълиқотӣ муштамал бар зикри манобеъ ва бархӣ тавзиҳоти зарурӣ навиштаем. [Дарси яккум, муқаддама]
Ҳар дарс, дар бораи як масъалаи эътиқодӣ ё фиқҳӣ ё ахлоқӣ аст ва аз се боб ташкил шудааст:
• Боби якум баёни оёте аз Қуръон ки ба масъала марбут мешавад ва дар он тафосири арзишманде аз ҳазрати аллома ҳафизаҳуллоҳ таъоло омада ки аз миёни гуфторҳои нуронии ӯ истихроҷ шудааст ва маъонии оётро ба гунае ки дилҳоро шифо медиҳад ва мардумро аз торикӣ ба нур мебарад, табйин менамояд.
• Боби дуввум аҳодиси саҳиҳе аз Паёмбар саллаллоҳу алайҳи ва олиҳи ва саллам ки ба масъала марбут мешаванд бо зикри шавоҳид ва мутобеъоти онҳо ва дар он нукоти дақиқ ва тавзиҳоти судманде аз ҳазрати аллома ҳафизаҳуллоҳ таъоло омадааст ки маънои аҳодис, ҳоли ровиён ва назари олимонро табйин мекунад.
• Боби севвум баёни аҳодиси саҳиҳе аз аҳли байт алайҳи салом ки ба масъала марбут мешаванд бо зикри шавоҳид ва мутобеъоти онҳо ва дар он назири чизҳое аст ки дар боби дуввум омадааст. [Дарси яккум, муқаддама]
Иртибот бо ҳазрати Маҳдӣ алайҳи салом ба маънои гуфтугӯи ҳузурӣ бо он ҳазрат бино бар қавл ба вуҷуди ӯ дар ҳоли ҳозир, ақлан ва шаръан мумкин аст ва зоҳиран барои бархӣ аз мусалмонон воқеъ шудааст, вале ҷаноби Мансури Ҳошимии Хуросонӣ муддаъии иртибот бо он ҳазрат нест, ба ин маъно ки ё бо он ҳазрат иртиботе надорад ва ё онро бар мало намекунад. Дар ҳар ҳол, чи эшон бо он ҳазрат иртиботе дошта бошад ва чи иртиботе надошта бошад, тардиде нест ки ҳаргоҳ ҳокими яке аз кишварҳои Исломӣ пешниҳоди эшон мабнӣ бар канорагири аз қудрат ва интиқоли он ба Маҳдӣ алайҳи саломро воқеъан ва аз рӯӣ ихлос ва на иддаъоан ва аз рӯӣ фиреб қабул кунад ва иқдомоти амалии лозим барои исботи садоқати худ ва тасҳили зуҳури он ҳазратро ба тартибе ки дар китоби «Бозгашт ба Ислом» табйин шудааст анҷом диҳад, Худованд роҳи онро барои ӯ аз ноҳияи ҳар касе ки бихоҳад мегушояд; Чароки Ӯ ба бандагони худ ситамкор нест... Ва чизеро барои қавме тағйир намедиҳад то он гоҳ ки онон худ заминаи тағйирашро фароҳам созанд... Ва аз анҷоми коре ки барои онон лозим аст нотавон нест... Бал ҳақ он аст ки пас аз таҳсили ин муқаддамот тавассути ҳокимӣ мусалмон ва таъйиди он тавассути Мансури Ҳошимии Хуросонӣ ба унвони коршинос ва нозири бетараф ва қобили эътибор дар қолиби иқдомӣ муштарак, ниёзе ба иртиботи эшон бо Маҳдӣ алайҳи салом нахоҳад буд, балки Маҳдӣ алайҳи салом худ бо эшон иртибот хоҳад гирифт; Чароки ҳидояти эшон дар ин марҳала вазифаи Худованд хоҳад буд ва тайӣ ин марҳала тавассути Мансури Ҳошимии Хуросонӣ бино бар қоъидаи ﴿إِنِّي ذَاهِبٌ إِلَى رَبِّي سَيَهْدِينِ﴾; «Ман ба сӯӣ Парвардигорам равандаам манро ҳидоят хоҳад кард» анҷом мешавад. [Пурсиш ва посухи 8]
Яке аз муҳимтарин ҳақоиқи табйин шуда тавассути ҷаноби Мансур дар китоби шарифи «Бозгашт ба Ислом» ки метавон онро мабнои назарӣ инқилоби ҷаҳонии Маҳдӣ ва нуқтаи азимат ба сӯӣ зуҳури он ҳазрат донист, имкони зуҳури он ҳазрат дар сурати иҷтимоъи шуморӣ кофӣ аз мусалмонон барои ҳифозат ва ҳимоят аз ӯст. Бар ин асос, ҳадафи ҷаноби Мансур, ташкили ин иҷтимоъ ва расондани он ба Маҳдӣ аст то битавонад бо ёрии он зуҳур кунад. Бо ин васф, ҳукумате ки ҷаноби Мансур дар садади ташкили он аст, ҳукумати Маҳдӣ аст ки монанди ҳар ҳукумати дигаре, дар сурати таҳаққуқи заминаҳои ин қобили ташкил аст ва машрӯъияти таҳаққуқи заминаҳои он бо меҳварияти ташкили иҷтимоъи мазкур, аз тавобеъи машрӯъияти ҳукумати Маҳдӣ аст; Ба ин маъно ки вақте ҳукумати Маҳдӣ машрӯъ аст, заминасозӣ барои он машрӯъият дорад ва ин аз боби таҳсил муқаддамаи воҷиб аст ки ақлан воҷиб маҳсуб мешавад, то ҳадде ки имкони наҳй аз он тавассути шореъ вуҷуд надорад; Чароки наҳй аз воҷиби ақлӣ қабеҳ аст, монанди наҳй аз таҳияи об барои ғусл ва таййи тариқ барои ҳаҷ ва ин сарфи назар аз он аст ки амри шаръӣ барои он ба ҷаноби Мансур расида бошад ё нарасида бошад. [Пурсиш ва посухи 21]
Ташкили ҳукумати Исломӣ дар замони ғайбати Маҳдӣ, ҳаргоҳ ба маънои ташкили ҳукумати он ҳазрат аз тариқи заминасозӣ барои он ба тартибе ки дар китоби шарифи «Бозгашт ба Ислом» табйин шудааст бошад, мумкин аст, ҷуз онки дар ин сурат, ташкили ҳукумати Исломӣ дар замони ғайбати Маҳдӣ маҳсуб намешавад, балки ташкили он бо рафъи ғайбати ӯ маҳсуб мешавад ва ҳар гоҳ ба маънои ташкили ҳукумате ҷуз ҳукумат Маҳдӣ бошад, мумкин нест ва ин мумкин набудан, аз аворизи тақсири мардум дар ҳифозат ва ҳимоят аз он ҳазрат аст ки сабаби ғайбати ӯ буда ва бо ин васф, масуълияти табаъоти он бар уҳдаи онон аст. Ҳосил онки ташкили ҳукумати Исломӣ дар ҳар замоне бо зоҳир сохтани Маҳдӣ мумкин аст ва бо ин васф, ташкили ҳукумати Исломӣ дар замони ғайбати он ҳазрат маъно надорад. [Пурсиш ва посухи 21]
Гирдиҳамойии мӯъминон барои ёрии имом Маҳдӣ алайҳи салом зарурӣ аст ва рӯзе бояд анҷом шавад... Ва иллати он ин аст ки ҳар як аз мӯъминон ба танҳойи ва ҷудо аз дигарон барои ёрии Маҳдӣ алайҳи салом кифоят намекунад, бал ӯ ба сипоҳӣ оросота ва омода ниёзманд аст ки битавонад бо иттикоъ ба он зуҳур кунад... Бо ин ҳол, коре ки акнун аз мӯъминон хоста мешавад, ҳиҷрат ба Хуросон нест, бал талош барои ҳамроҳ кардани шуморӣ кофӣ аз мардум аст ки пеш аз ҳиҷрат ба Хуросон бояд анҷом шавад. Бинобарин, мӯъминон бояд дар кишварҳо ва шаҳрҳои худ, дӯстон ва ошноёнашонро бо наҳзати заминасозӣ барои зуҳури имом Маҳдӣ алайҳи салом ҳамроҳ кунанд, то он гоҳ ки шумори кофӣ аз миёни онон барои ҳиҷрат ба Хуросон омода шаванд. Он гоҳ ҳиҷрат ба Хуросон барои онон осон хоҳад шуд; Чароки бархӣ аз онон бархӣ дигарро кӯмак хоҳанд кард ва Худованд пуштибони мӯъминон аст. [Пурсиш ва посухи 15]
Ҳақ он аст ки бояд заминасозӣ барои зуҳури Маҳдӣ алайҳи саломро бо имон ба ваъдаи Худованд анҷом дод ва набояд ба сабаби ҷаҳл ба бархӣ ҷузъиёти каммӣ ё кайфии он, дар лозим ва муфид будани он тардид раво дошт ва даъват кунандаи ба сӯӣ онро ба газофагӯӣ муттаҳам намуд. Ба ҳар ҳол, мӯъзали ғиёби Маҳдӣ алайҳи салом мӯъзали печидае аст ва Мансури Ҳошимии Хуросонӣ дар ҳоли талош барои ҳалли он ба сурати амалӣ ва майдонӣ аст ва барои ин кори душвор ва нафасгир, дасти кам ба ҳимояти яке аз кишварҳои Исломӣ ва ҳокимони мусалмон ниёз дорад. Худованд ба ҳамаи мусалмонон тавфиқи дарки ин ҳикматҳо ва ҳақоиқи гаронсангеро арзонӣ дорад ва дилҳои ҳокимони мусалмонро барои қабули он нарм гардонад то ҳар чи зудтар замина барои зуҳури оқоямон Маҳдӣ алайҳи салом фароҳам шавад ва масоъиб ва мӯъзалоти ҷаҳони Ислом поён пазирад; Чароки Ӯ бар ҳар коре тавоност ва бисёр Бахшанда ва Меҳрабон аст. [Пурсиш ва посухи 8]
Занни будани аҳодис ба истиснои аҳодиси мутавотир, сирфан «Андешаи Мансури Ҳошимии Хуросонӣ» нест, балки андешаи умуми олимони мусалмон аз ҳамаи мазоҳиби Исломӣ ба истиснои гурӯҳе аз салафиён аст ва воқеъиятӣ возеҳ ва виҷдонӣ аст, то ҷойе ки ба таъбири бархӣ олимони мусалмон монанди Нававӣ (д.676қ) дар шарҳи саҳеҳул Муслим «Инкори он чизе ҷуз хирасарӣ дар баробари маҳсус нест»; Чароки аҳодиси воҳид табиъатан ба наҳве ҳастанд ки эҳтимоли ғалат, таҳриф ва кизб дар онҳо вуҷуд дорад ва бо вуҷуди ин эҳтимол, яқин ба судури онҳо ҳосил намешавад... адами ҳуҷҷияти занн, «Андешаи Мансури Ҳошимии Хуросонӣ» нест, балки сареҳи сухани Худованд дар Қуръони Карим аст ки борҳо ва бо таъкид фармудааст: ﴿إِنَّ الظَّنَّ لَا يُغْنِي مِنَ الْحَقِّ شَيْئًا﴾; «Бе гумон занн чизеро аз ҳақ кифоят намекунад» ва рӯшан аст ки ин сухани сариҳи Худованд, иршод ба як ҳукми ақлӣ аст; Чароки ақл низ танҳо яқинро меъёри шинохти хақ медонад ва занн ва шак ва ваҳмро бо таваҷҷуҳ ба вуҷуди эҳтимоли хилоф дар онҳо, барои шинохти ҳақ кофӣ намедонад ва рӯшан аст ки аҳкоми ақлӣ, қобили тахсис нестанд; Ҳамчунонки сухани сареҳи Худованд, ғайри қобили тахсис аст; Ба ин маъно ки бо таваҷҷуҳ ба лаҳн ва сиёқи қотеъ ва сареҳи худ ва далолате ки бар табиъати занн дорад, таҳаммули тахсисро надорад... ва ин гуноҳи Мансури Ҳошимии Хуросонӣ маҳсуб намешавад! [Нақд ва баррасии 1]
Хабари мансуб ба Паёмбари Худованд саллаллоҳу алайҳи ва олиҳи ва саллам дар бораи пайдоиши 73 фирқа пас аз ӯ ки яке аз онҳо «Ноҷиа» ва боқӣ оташанд, хабарӣ воҳид ва ғайри яқинӣ аст ва ҳазрати Мансури Ҳошимии Хуросонӣ адами ҳуҷҷияти чунин ахборро дар мавзӯъе аз китоби худ монанди мабҳаси «Ривоҷи ҳадисгароӣ»[1], ба тафсил табйин фармудааст. Фориғ аз онки бештари асноди ин ҳадис, дар назари аҳли ҳадис заъиф шумурда мешавад ва татиммаи машҳури он мабнӣ бар таърифи фирқаи ноҷиа ба «Ҷамоъат» ва таърифи ҷамоъат ба чизе ки «Паёмбар ва асҳоби ӯ» бар он будаанд, бо таваҷҷуҳ ба ихтилофи шадиди ақвол ва афъоли асҳоби он ҳазрат, қобили илтизом нест, балки бӯӣ ҷаъл медиҳад. Афзун бар инки судури он бо воқеъияти маҳсус ва берунӣ созгорӣ надорад; Чароки пайдоиши 73 фирқа пас аз Паёмбари Худованд саллаллоҳу алайҳи ва олиҳи ва саллам дар миёни мусалмонон собит нест, балки чи басо хилофи он собит бошад; Бо таваҷҷуҳ ба инки фирқаҳои мусалмон ном бурда шуда дар кутуби фирқашиносӣ, бисёр бештар ё камтар аз ин теъдоданд ва ҳифзи бархӣ ва афзудани бархӣ дигар барои татбиқи онҳо бар ин теъдод, бидуни такаллуфи фаровон мумкин нест, балки навъан тарҷиҳи било мураҷҷаҳ аст. [Нақд ва баррасии 6]
Иҷтиҳод ба маънои таҳсили илм ба аҳкоми шаръ, як шуғл ё риштаи илмӣ аз қабили муҳандисӣ ва пизишкӣ нест ки ҳар кас дӯст дошт онро ихтиёр кунад ва ҳар кас дӯст надошт онро вогузорад, бал як таколифи шаръӣ монанди намоз ва рӯза аст ки бар ҳар мусалмоне фариза аст; Чароки инсон барои хӯрдан ва хобидан офарида нашуда, балки барои бандагии Худованд офарида шуда; Чунонки дар китоби Худованд омадааст: «Ва инс ва ҷинро наёфаридем магар барои инки Манро бандагӣ кунанд» Ва бандагии Худованд ба маънои фармонбардорӣ аз Ӯст, ҳар чанд мусталзими машаққат бошад ва яке аз фармонҳои Ӯ, таҳсили илм ва адами иктифо ба занн аст; Чунонки фармудааст: «Ва аз чизе ки ба он илме надорӣ пайравӣ накун» Ва фармудааст: «Ва ононро ба он илме нест, онон ҷуз аз занн пайравӣ намекунанд, дар ҳоле ки занн чизеро аз ҳақ кифоят намекунад»! Бо ин васф, бар ҳар мусалмоне воҷиб аст ки илм ба аҳкоми шаръро таҳсил кунад ва ба занн дар бораи онҳо иктифо накунад ва ин бо муроҷиъаи мустақими ӯ ба китоби Худованд ва суннати Паёмбараш мумкин аст; Чароки муроҷиъаи ғайри мустақимми ӯ ба маънои тақлидаш аз муҷтаҳидон, муҷиби илми ӯ ба аҳкоми шаръ намешавад ва танҳо барои ӯ занн падид меоварад; Бо таваҷҷуҳ ба инки мутобиқати фатвои муҷтаҳидон бо аҳкоми шаръ, қатъӣ нест, балки заннӣ аст ва бо ин васф, чорае ҷуз муроҷиъаи мустақимми ӯ ба китоби Худованд ва суннати Паёмбараш вуҷуд надорад, агарчи аз он кароҳат дошта бошад; Зеро чи бисёр чизе ки касе аз он кароҳат дорад, вале барои ӯ зарурӣ аст; Монанди дору ки бемор онро дӯст намедорад, вале аз истеъмоли он ногузир аст; Чунонки Худованд фармудааст: «Ва чи басо чизеро дӯст надоред, дар ҳоле ки он хайре барои шумост» Ва фармудааст: «Пас шояд чизеро дӯст надошта бошед ва Худованд дар он хайри бисёре қарор дода бошад»! [Нақд ва баррасии 13]
Дар назари ин бузургвор, «Иҷтиҳод» ба маънои «Шинохти яқинӣ аз ақойид ва аҳкоми Ислом» бар ҳар мусалмоне воҷиб аст, на ба маънои «Шинохти заннӣ аз онҳо гарчи бо иттикоъ ба ахбори оҳод ва мавҳумоте назири иҷмоъ» ва рӯшан аст ки «Шинохти яқинӣ аз ақойид ва аҳкоми Ислом» танҳо бо муроҷиъаи мустақим ба манобеъӣ ҳосил мешавад ки таъаллуқи онҳо ба Исломи яқинӣ аст ва онҳо китоби Худованд, ривоёти мутавотири Паёмбари Ӯ ва халифаи зиндаи Ӯ дар замин ҳастанд ки муроҷиъаи мустақим ба онҳо аз муроҷиъаи мустақим ба ривоёти воҳид ва мутаноқиз дар китобҳои пароканда, осонтар аст; Чароки китоби Худованд дар дастраси ҳамагон қарор дорад ва ривоёти мутавотири Пёмбари Ӯ маъдуд ва машҳуранд ва халифаи зиндаи Ӯ дар замин, инсоне монанди сойири инсонҳост ки қоъидатан метавон ба назди ӯ рафт ва аз ӯ аҳкоми шаръиро ахз кард, ҳар чанд ин кор ба сабаби тақсири мардум дар муҳофизати ӯ, дар ҳоли ҳозир амалӣ нест ва ниёз ба таъмини амнияти ӯ тавассути онон дорад. Ҳосил онки муроҷиъа ба китоби Худованд, ривоёти мутавотири Пёмбар ва халифаи Ӯ дар замин, бар мусалмонон воҷиб аст ва тақлид аз муҷтаҳидон барои онҳо кофӣ нест. [Нақд ва баррасии 13]
Аз адами ҳуҷҷияти ахбори воҳид ва заннӣ, ҷавози «Тақлид аз фатвоҳои муфтиҳо» лозим намеояд, балки ба рӯшани адами он лозим меояд; Чароки аз як сӯ мабнои ин бузургворон дар бисёри фатовишон ахбори воҳид ва заннӣ аст ва бо ин васф, адами ҳуҷҷияти ин ахбор, мусталзими адами ҷавози тақлид аз онҳост ва аз сӯи дигар тақлиди аз онҳо ба иҷмоъи ҳамаи мусалмонон ва ба иқтизои ҳиссу виҷдон, муфиди занни ба аҳкоми Худованд аст, дар ҳоле ки Худованд занн ба аҳкоми худро кофӣ намедонад ва мефармояд: ﴿إِنَّ الظَّنَّ لَا يُغْنِي مِنَ الْحَقِّ شَيْئًا﴾; «Бе гумон занн чизеро аз ҳақ кифоят намекунад»! Бинобарин, тақлид аз фатвоҳои муфтиҳои бузургвори тақлид, дар назари Худованд кофӣ нест; Ба ин маъно ки муҷиби бароъати зиммаи мукаллаф аз таколифи Ӯ намешавад ва ин низ гуноҳи ҳазрати Мансури Ҳошимии Хуросонӣ нест... Мансури Ҳошимии Хуросонӣ иҷтиҳод ба маънои истинботи ҳукм аз адилаи занниро кофӣ намедонад ва ин ба рӯшанӣ мубтанӣ бар адами кифояти занн дар Ислом аст; Зеро вақте занн дар Ислом кофӣ нест, фарқе намекунад ки маншаъи он тақлид бошад ё иҷтиҳод, балки маншаъи он ҳар чизе бошад кофӣ нест ва ин возеҳтар аз он аст ки ниёзе ба тавзиҳ дошта бошад... адами кифояти тақлид ва иҷтиҳод аз он ҳайс ки муфиди заннанд, мусталзими суқути таколифи шаръӣ ё вуҷуби таҳсили яқин ба онҳост, аммо аз онҷо ки суқути таколифи шаръӣ мумкин нест, вуҷуби таҳсили яқин ба онҳо таъаюн меёбад ва таҳсили яқин ба онҳо аз ду тариқ мумкин аст: Китоби Худованд ва суннати яқинии Паёмбари Ӯ саллаллоҳу алайҳи ва олиҳи ва саллам ки аз тариқи ахбори мутавотири он Ҳазрат ва халифаи ӯ маълум мешавад. [Нақд ва баррасии 1]
Дар ҳоли ҳозир ихтилоф ва тафриқаи уммат аз авомили сиёсӣ ва ҳокимиятҳои мутаъаддид ва мутафарриқ нашъат мегирад ва чанд дастагии мусалмонон, маълули пайравии онон аз ҳукком ва қудратҳои сиёсии гуногун аст ва табиъӣ аст ки ҳар гурӯҳ ва ҳар даста ва ҳар миллате аз мусалмонон, пайрави заъими хеш аст ва зуъамои ҷаҳони Ислом низ ҳар кадом ба сӯӣ худ мехонанд ва умуман Маҳдиро аз ёд бурдаанд; Чароки ё асосан ҳеҷ таваҷҷуҳе ба ӯ надоранд ва аз бурдани номи ӯ низ оҷизанд ва ё ин гуна таблиғ мекунанд ки зуҳури Маҳдӣ бисёр дур аст ва маълум нест дар чи замоне воқеъ мешавад. Ин гуна аст ки ҳокимони ҷаҳони Ислом дониста ё нодониста алайҳи Маҳдӣ иқдом мекунанд ва зеҳни умумии мусалмононро аз таъаммул дарбораи ӯ боз медоранд. Ҳоло агар тасаввур кунем ки нидои бедоргари даъват ба сӯӣ Маҳдӣ ва пайвастан ба ӯ ва гусастан аз ғайри ӯ ба гӯши ҳамаи мусалмонони ҷаҳон бирасад ва эшон ҳамагӣ, як садо даст аз ҳокимоне ки бидуни изни Худованд баргузидаанд, бардоранд ва ба сӯӣ Маҳдӣ бишитобанд чи хоҳад шуд? Ба ростӣ бо ба роҳ афтодани наҳзати бедорӣ бахши ҳимоят ва итоъат аз Маҳдӣ ва танин андоз шудани шиъори бозгашти мусалмонон ба сӯӣ Маҳдӣ чи таҳавулоте дар минтақа ва ҷаҳон рӯй хоҳад дод? Ба назар мерасад пеш аз ҳар чиз, авалин натиҷаи мубораки чунин ҳаракати бедоргаре, иттиҳоди муслимин дар як саф ва зери як байрақ ва низ ҳамгароӣ ва иттифоқи эшон дар сояи байъат бо гумоштаи Худованд хоҳад буд ва ин аввалин гом дар ростои таҳаққуқи ормони Исломии мо яъне таҳаққуқи ҳокимияти ҳазрати Маҳдӣ аст; Чароки тардиде нест ки як иттиҳоди ростин ва ба ҳам пайвастагии амиқ миёни суфуфи мусалмонон, пешниёзи инқилоби ҷаҳонии Маҳдавӣ шумурда мешавад. [Мақолаи 4]
Ба ақидаи мо чунин наҳзати мубораки Исломӣ ки иттиҳоди ҳамаи мусалмонон дар замин байрақи Маҳдавиро ҳадафи худ қарор додааст оғоз шуда ва овоӣ «Бозгашт ба Ислом» ро сар додааст. Раҳбарии ин наҳзат бар уҳдаи андешманди ҳушёр ва мубориз, ҳазрати аълома Мансури Ҳошимии Хуросонӣ аст ки бо шуҷоъати беназир ва мисолзадании худ, калимаи «Ал байъату Лиллоҳ» ро шиъори наҳзати худ қарор дода ва мӯътақид аст ки танҳо мисдоқи байъат бо Аллоҳ дар даврони мо байъат бо халифаи Худо Маҳдии оли Муҳаммад аст ва ҳар байъати дигаре дар ин даврон, байъат бо тоғут шумурда мешавад. Бинобарин «Ал байъату Лиллоҳ» ба маънои инҳисори ҳукуамт ва қудрат ба касе аст ки Худованд ӯро ба унвони халифаи худ баргузидааст ва он ҳеҷ кас нест ҷуз Маҳдӣ. Ин парчамдори Исломи холис ва комил, бо ироъаи чунин қироъати асил ва мӯътабаре, мӯътақид аст ки Маҳдӣ, амуди оҳанини хаймаи Ислом аст ва то ин амуди оҳанин бар замин устувор нагардад, хаймайи Ислом барпо нахоҳад шуд. Лизо вазифаи фард фарди мусалмонони ҷаҳон, ҳимояти ҳамаҷониба ва содиқона аз Маҳдӣ ва нусрату иъонат ва итоъат аз ӯст. Ба ҳамин хотир аст ки метавон наҳзати ин андешманди бузургро наҳзати «Бозгашт ба Ислом» ё наҳзати бозгашт ба сӯӣ Маҳдӣ ном ниҳод; Чи онки рукни ракин ва иқома кунандаи мавъуди Ислом ҳамуст ва бозгашт ба ӯ дар воқеъ бозгашт ба сӯӣ Исломи ростин аст. [Мақолаи 4]
Нависанда дар ин китоб, нахустин ба табйини меъёри шинохт мепардозад ва зарурат, ваҳдат ва бедоҳатро се мушаххасаи он мешуморад ва пас аз баррасиҳои бисёр, ақлро мисдоқи он медонад ва таъкид мекунад ки ҳамаи шинохтҳо ногузир бояд ба ақл мунтаҳӣ шаванд. Албатта ӯ ақлро мутафовит бо фалсафа мешиносад ва мӯътақид аст ки меъёри шинохт, ақли уқалоӣ аст на ақли фалсафӣ. Ба илова ӯ низоъи ҳазорсола дарбораи мабнои ҳусн ва қубҳ ё хубӣ ва бадӣ миёни Ашоъира ва Адлияро низоъӣ лафзӣ ношӣ аз бетаваҷҷуҳии онон ба таквинӣ будан ва ташриъӣ будани амр ва наҳйӣ Худовнад мешуморад ва мӯътақид аст ки ақл ва шаръ ҳар ду аз афъоли Худованд ҳастанд ва миёни афъоли Худованд ваҳдатӣ ҷавҳаре вуҷуд дорад ва муғойират ва мунофоте нест. Пас аз он ӯ ба табйини мавонеъи шинохт мепардозад ва ҷаҳл, тақлид, аҳвоъи нафсонӣ, дунёгароӣ, таъассуб, такаббур ва хурофотгароиро аз муҳимтарин масодиқи он зикр мекунад ва дар зейли онҳо ба осебшиносии торихӣ ақойид ва аъмоли мусалмонон ва нақди мабноӣ фикрии онон аз баъди Паёмбар саллаллоҳу алайҳи ва олиҳи ва саллам то кунун мепардозад ва бидъатҳо ва инҳирофоти ройиҷ ва масоъиб ва муъаззалоти ҷаҳони Исломро ташриҳ ва решаёбӣ мекунад. [Мақолаи 1]
Аз мавзӯъоти муҳимме ки дар ин китоб ба чолиш кашида шуда, тақлид аст. Нависанда тақлид аз гузаштагон ва тақлид аз ҳокимони золим ба маънои пайравӣ аз онҳоро аз асбоби инҳитоти фарҳанги Исломӣ мешуморад ва қиёми мусалмонон бар зидди ҳукуматҳои мустабид ва вобаста агарчи мутазоҳир ба Ислом бошандро машрӯъ медонад; Ҳамчунонки тақлид аз кофирон ба маънои табаъият аз андешаҳо ва улгуҳои ғайри Исломиро на танҳо боъиси пешрафти моддӣ ва дунявии мусалмонон намешуморад, балки боъиси суқути фарҳанг ва тамадуни онон медонад. Ба илова ӯ тақлид аз аксарияти мардумро низ нодуруст меингорад ва пас аз радди эътибори иҷмоъ ва шӯҳрат ба масобаи далойилӣ шаръӣ бо таваҷҷуҳ ба заннӣ будани онҳо, интиқодотеро аз лиҳози назарӣ бар демокросӣ ворид мекунад ва онро хусусан дар ҷавомеъӣ ки аксарияти мардум аз рушди ақлӣ кофӣ бархурдор нестанд, нокоромад мешуморад. Ӯ ҳамчунин тақлид аз олимонро ба ин далил ки муфиди занни аст ва занн дар Ислом ҳуҷият надорад, рад мекунад ва онро яке аз авомили ихтилофи мусалмонон аз дербоз то кунун мешуморад. Сипас иҷтиҳод ба маънои мусталаҳ ки истинботи ҳукм аз адилаи заннӣ астро низ бо таваҷҷуҳ ба адами эътибори адилаи заннӣ дар Ислом саҳиҳ намедонад ва ёфтани роҳкорӣ дигар барои даст ёфтан ба яқинро зарурӣ мешуморад... Дар идома нависанда ба нақди назарияи вилояти мутлақаи фақиҳ аз лиҳози мабнои мепардозад ва онро ғулувве дарбораи олимон мешуморад ва имкони онро аз ҳайси ақлӣ мунтафӣ медонад; Чароки ба бовари нависанда итоъати беқайд ва шарт аз касе ки мумкин аст хоста ё нохоста ба ғайри ҳақ фармон диҳад бар хилофи ҳукми ақл ва шаръ аст. Ҳамчунин ба унвони паёмадҳои бовар ба вилояти мутлақаи фақиҳ, итоъати бе чуну чаро аз ғайри маъсум ва вогузордани ихтиёроти маъсум ба ӯро одатан маншаъи фитнаҳои гуногун ва мафосиди бузургӣ чун истебдоди сиёсӣ медонад ва инро далилӣ дигар бар лузуми иҷтиноб аз ин бовар мешуморад. [Мақолаи 1]
Нависанда дар идома хурофагароиро омилӣ таъсиргузор бар рӯӣ ақойид ва аъмоли мусалмонон мешуморад ва аз бархӣ аҳли тасаввуф ба хотири тарвиҷи он интиқод мекунад ва нақши ононро дар густариши ақлситезӣ ва динварзии завқӣ ва шоъирона миёни мусалмонон барҷаста медонад. Ӯ ҳам чунин бисёрӣ аз шоъиронро ба сабаби сурудани ашъорӣ зебо аммо нодуруст ва мухолиф бо омӯзаҳои Паёмбарон некуҳиш мекунад ва ононро монанди соҳирон аз рақибон ва душманони Паёмбарон мешуморад ки бо «Зухруфул қавл» ва «Лаҳвул ҳадис» мардумонро аз роҳи Худованд боз медоранд. [Мақолаи 1]
