Танҳо марзи мӯътабар дар Ислом, марзи миёни мусалмонон ва кофирон аст ки дар бораи имон ба Худованд, муҳимтарин ва бунёдитарин асли зиндагӣ, тазод доранд... Ва рӯшан аст ки ин марз, бар хилофи марзҳои дигар, сохтагӣ нест, балки бо таваҷҷуҳ ба таъсири зотӣ ва ҳақиқии он бар ҳамаи шуъуни зиндагӣ, воқеъият дорад ва аз ин рӯ, бояд ҳамвора мушаххас бошад ва ба расмият шинохта шавад ва набояд бо афтодани сояи умурӣ эътиборӣ ва ғайри воқеъӣ бар он, ранги худро аз даст бидиҳад; То ҷойе ки ҳеҷ чиз дар Ислом пас аз лузуми дӯстӣ бо Худованд, возеҳтар аз лузуми душманӣ бо кофирон нест... Ва бо ин васф, возеҳ аст ки пайравӣ аз кофирон, ҷойе дар Ислом надорад ва дар ҳеҷ заминае ва бо ҳеҷ баҳонае ҷойиз нест. [Бозгашт ба Ислом, саҳ 70-72]
Бал дар воқеъ ин кофиронанд ки бойиста аст аз мусалмонон пайравӣ кунанд... Зеро машҳуд аст ки бештари кофирон хусусан дар сарзаминҳои ғарбӣ, ба сабаби дур мондан аз марокизи тамаддун, аз лиҳози фарҳангӣ дар вазъияте наздик ба таваҳҳуш қарор доранд ва аз ҳйси инсонӣ, рушди кофӣ накардаанд ва бо ин васф, ба таълим ва тарбияти мусалмонон ниёзманданд. Ҳмчунонки пештар дар ҳошияи ҷангҳои салибии нӯҳгона, пас аз онки аз иқдоми аҳмақонаи худ ба сӯзондани китобхонаҳои мусалмонон пушаймон шуданд, улуми таҷрибӣ ва риёзии ононро фаро гирифтанд ва ба сарзаминҳои торик ва вайронаи худ ворид сохтанд ва мабнои тавсиъаи санъатии Аврупо қарор доданд. Ҳар чанд онон он андоза боҳуш набуданд ки улуми инсонии мусалмононро низ фаро бигиранд ва ба ҳамин далил, фарҳанги онон мутаносиб бо иқтисодашон пешрафт накард ва дар ҳамон сатҳи нозил ва ибтидоӣ, боқӣ монд. [Бозгашт ба Ислом, саҳ 72]
Барои шинохти ҳар чизе дар ҷаҳон, ба меъёре ниёз аст ва шинохти Ислом аз ин қоъида мустасно нест. Манзур аз шинохт, тамйизи як чиз аз чизи дигар аст, монанди тамйизи хуб аз бад, ё ҳақ аз ботил, ё саҳиҳ аз ғалат ва ин ҳангоме мумкин аст ки меъёре барои тамйиз вуҷуд дошта бошад. Рӯшан аст ки бидуни меъёр, қазоват мумкин нест ва агар фарзан мумкин бошад низ ҳар касе ба гунае қазоват хоҳад кард ва ин худ ниҳоятан қазоватро номумкин хоҳад сохт; Зеро бидуни меъёр, наметавон ташхис дод ки кадом қазоват дуруст ва кадом як нодуруст аст. Ихтилофи мусалмонон ки мояи заъфи онон ва қуввати душманонашон шудааст, метавонад ношӣ аз фиқдони меъёри шинохт ё адами илтизом ба он бошад ва ин ниёз ба меъёри шинохт ва илтизом ба онро беш аз пеш ошкор месозад. [Бозгашт ба Ислом, саҳ 17]
Ихтилофи мусалмонон, маълули ихтилофи шинохти онҳо аз Ислом аст; Ба ин маъно ки афрод ва гурӯҳҳои мухталифи мусалмон, шинохтҳои мухталифе аз Ислом доранд ва шинохти дигарон аз онро бар наметобанд. Рӯшан аст ки раҳоӣ аз ин ихтилоф, бидуни дастёбӣ ба шинохтӣ воҳид мумкин нест ва барои дастёбӣ ба шинохтӣ воҳид, ба меъёрӣ воҳид ниёз аст. Меъёрҳои мутаъаддид, шинохтҳои мутаъаддидеро эҷоб мекунанд ва шинохтҳои мутаъаддид, ихтилофро ба вуҷуд меоваранд ва ихтилоф барои мусалмонон хуб нест; Чунонки Худованд фармудааст: ﴿وَاعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمِيعًا وَلَا تَفَرَّقُوا﴾; «Ҳамагӣ ба ресмони Худованд чанг дар занед ва мутафарриқ нашавед» Ва ин низ гувоҳӣ бар он аст ки ресмони Худованд, воҳид аст; Чароки агар мутаъаддид буд, чанг задан ба он муҷиби иттиҳод намешуд, балки худ омили тафриқа буд! [Бозгашт ба Ислом, саҳ 17-18]
Имрӯз низ бар ҷаҳони куфр ҳоким аст; Чароки имрӯз, ҷаҳони куфр таҳти таъсири файласуфони мулҳиде чун Мокёвелӣ (д.1527м) ки меросхурони сӯфистоъиён будаанд, арзишҳои ахлоқиро тобеъи аҳвоъи худ сохтаанд ва таъорифи ҷадиде аз мафоҳими бунёдин ироъа додаанд ки бо таъорифи фитрӣ ва торихии онҳо мутафовит аст. Ба унвони намуна, адолат ва озодӣ дар фарҳанги инон маъонии ҷадиде ёфтааст ки беш аз ҳар чиз мубтанӣ бар нисбиятгароӣ дар ҷаҳонбинии онҳост. Аз назари онҳо, дуруст монанди сӯфистоъиён, ҳақ тобеъӣ аз назари онҳост ва ҳар чизе ки бо манофеъи онҳо созгор бошад, хуб ва ҳар чизе ки бо манофеъи онҳо созгор набошад, бад аст! Рӯшан аст ки ин инсонмеҳварӣ, ҷунбише дар баробари Худомеҳварӣ аст ва касоне ки бунёни онро гузоштаанд, ба Худованд бовар надоштаанд; Чароки дар ҷаҳонбинии Илоҳӣ, Худованд маншаъи ҳақ аст ва инсон тобеъи ҳақ шумурда мешавад, дар ҳоле ки дар ҷаҳонбинии илҳодӣ, инсон маншаъи ҳақ аст ва Худованд нақше дар он надорад. Ба баёни дигар, эътиқод ба ваҳдонияти ҳақ, як эътиқоди тавҳидӣ аст ки аз эътиқод ба ваҳдонияити Худованд ба ҳайси маншаъи ҳақ нашъат гирифтааст, дар ҳоле ки эътиқод ба таъаддуди ҳақ, як эътиқоди ширкомез аст ки аз инкори ваҳдонияти Худованд ва эътиқод ба маншаъаҳои мутаъаддид барои ҳақ нашъат гирифтааст. [Бозгашт ба Ислом, саҳ 19]
Ҳон эй мардум! Огоҳ бошед ки азоби Худованд ба шумо наздик шудааст; Ман овояшро мешунавам ва бӯяшро истишмом мекунам ва сояашро мебинам, вале бештари шумо ғофилед! Агар сари наҷот доред, манро бо шумо насиҳате аст; Аз Парвардигоратон омӯрзиш бихоҳед ва ба сӯӣ Ӯ тавба кунед ва аз касе фармон баред ки Ӯ татҳираш карда ва ҳидояташ намудааст, ҳамон ки васфашро дар суҳуфи паёмбарон меёбед ва номашро дар кутуби гузаштагон мехонед, на аз касе ки ақлӣ андак ва иддаъоӣ бисёр дорад ва аз ҳавои нафс пайравӣ мекунад ва бисёр мустабид ва ситезаҷӯст. Он гоҳ хоҳед дид ки замин аз адолат пур мешавад, чунон ки аз зулм пур шуда ва адолат аз асал ширинтар ва аз кара нармтар ва аз барф покизатар аст. Пас агар ибо кардед бидонед ки ҳукумататон шуморо аз Худованд наҷот нахоҳад дод ва артишҳо ва силоҳҳоятон шуморо аз Ӯ ҳифз нахоҳад кард, ҳамон гуна ки ҳукумати гузаштагон ононро аз Ӯ наҷот надод ва артишҳо ва силоҳҳояшон ононро аз Ӯ ҳифз накард, ҳангоме ки хашмаш бар онон афрухта шуд ва азобаш бар онон фуруд омад! Инак эй саркашон! Дар интизори нобудӣ бошед; Зеро ба шумо гуфтам ки Худованд дар ҳол гузар аст, пас аз сари роҳаш канор биравед, вале аз сари роҳаш канор нарафтед ва гуфтед ки роҳ фарох аст; Пас ногузир аз рӯӣ шумо убур хоҳад кард ва шуморо поюмол хоҳад сохт ва он гоҳ ёфт нахоҳед шуд, магар дар зери хокҳо ва лобалои сангҳо ва решаҳо! [Номаи нуздаҳум]
Ин қавмро бубин ки чигуна дар ҳам омехтаанд ва барои даст ёфтан ба бартарӣ по бар сари ҳам мегузоранд; Бо дурғҳо ва найрангҳо, бо ғайбатҳо ва тӯҳматҳо, бо дашномҳо ва таҳқирҳо, бо чоплусиҳо ва дурӯйиҳо, бо ҳасодатҳо ва хиёнатҳо, бо худхоҳиҳо ва тангназариҳо, бо айбҷӯйиҳо ва лаҷбозиҳо, бо сухан чиниҳо ва пардадариҳо, бо кинатузиҳо ва буридани пайвандҳо; Монанди магасҳое ки барои нишастан бар мадфуъе бо ҳам меситезанд! Оё мепиндоранд ки фурсат доранд то ба ҳар ончи мехоҳанд даст ёбанд! Мегӯянд ки имсол чунин хоҳем кард ва соли дигар чунон, дар ҳоле ки намедонанд фардо зинда хоҳанд буд ё мурда ва тандуруст хоҳанд буд ё бемор ва бениёз хоҳанд буд ё таҳидаст ва озод хоҳанд буд ё гирифтор ва дар амон хоҳанд буд ё ҳаросон! [Номаи бистум]
Умраҳошон кӯтоҳтар аз орзуҳошон аст ва маргҳошон наздиктар аз чизе аст ки меҷӯянд; Ҳангоме ки ҳодиса ононро ғофилгир мекунад ва ҷонро аз пайкарашон берун мекашад, чунон ки сихеро аз кабоб; Пас бар дастҳо бардошта мешаванд ва дар гӯрҳо гузошта мешаванд ва дар танги торик танҳо мемонанд, дар ҳоле ки баста шудани рӯзанаҳоро мебинанд ва резиши сангрезаҳоро мешунаванд ва ҳаракати мӯриҳоро эҳсос мекунанд ва намедонанд ки оё бар ончи пушти сар ниҳодаанд андӯҳгин бошанд, аз занони дармонда ва фарзандони хурдсол ва талабкорони нобурдбор ва амволи пароканда ва амлоки бесомон ва корҳои нотамом, ё аз ончи пеши рӯ доранд нигарон бошанд, аз ҷаҳон ношинохта ва мавҷудоти бегона ва ҳуқуқи домангир ва таколифи нокарда ва ҳисоби душвор ва иқоби ҷонкоҳ ва даҳшати рӯзе ки осмон дар он бар меошӯбад ва замин дар он зер ва рӯ мешавад ва хуршед дар он торик мегардад ва ситорагон дар он фурӯ мерезанд ва кӯҳҳо дар он фурӯ мепошанд ва дарёҳо дар он ба ҷӯш меоянд ва амвол дар он роҳ мешаванд ва мурдагон дар он мехезанд ва зиндагон дар он мегурезанд ва дилҳо дар он ба ҳулқум мерасанд, на берун меоянд то яксара кунанд ва на ба ҷойи худ боз мегарданд то осуда; Рӯзе ки ҷаҳон пас аз пайдоиш, монанди онро надида; Рӯзе монанди рӯзи пайдоиш, балки саҳмгинтар аз он! [Номаи бистум]
Огоҳ бошед ки растохез наздик шуда ва ожири он ба садо даромадааст! Зуд бошад ки ба боло бингаред ва осмонро набинед ва ба пойин бингаред ва заминро нашиносед; Ҳангоме ки чунон тахтае бар мавҷ, боло ва пойин шавед ва чунон пире дар бод, чапу рост гардед, ва надонед ки шаб аст ё рӯз ва хобед ё бедор ва мурдаед ё зинда; Ҳангоме ки занони бордор, бори худро бияндозанд ва модарони ширдор, ширхори худро вогузоранд ва кӯдакони хурдсол, мӯй сапед гардонанд ва далерони бебок, қолиб таҳи намоянд ва ҳар чиз ба асли худ бозгардад ва ҳар кас ҷуз ба худ наяндешад; Он гоҳ аз коре ки кардаед огоҳ хоҳед шуд ва сазои онро батамомӣ хоҳед дид; Агар ба гумоштаи Худованд гаравидаед ва ӯро бо даст ва забон ёрӣ расондаед, амон хоҳед ёфт; Чароки беҳтарин корро анҷом додаед ва агар ба гумоштаи дигарон гаравидаед ва ӯро бо даст ва забон ёрӣ расондаед, вой ба ҳолатон хоҳад буд; Чароки бадтарин корро анҷом додаед; То касоне аз шумо ки пуштибони ситамкоронанд ки онон рӯзи сахте хоҳанд дошт ва ба даррае пур аз дуд ва оташ партоб хоҳанд шуд; Даррае ки жарфнои он аз осмон то замин аст ва дар он оби ҷӯшон ва санги гудозон. [Номаи бистум]
Охиратро аз ёд бурдаед ва дар дарёи пур талотуми дунё ғарқ шудаед. Дағдағаҳои зиндагӣ, шуморо машғул карда ва афсунӣ асри ҷадид, шуморо масх намудааст. Дигар ба чизе ҷуз шикамҳотон намеандешед ва барои дини худ ғусса намехуред; Дине ки ақойиди онро намешиносед ва аз аҳкоми он огоҳ нестед. Ҳамнишиони ҷаҳлед ва ҳамсоягони бехабарӣ! Аз бузургонатон тақлид мекунед ва ақли худро ба кор намеандозед! Ҳар рӯз дар пайи касе меравед ва худро бо чизе саргарм месозед! Мусалмон ҳастед ва нестед ва имон доред ва надоред! Дигар муштоқи Биҳишт нестед ва аз дӯзах намеҳаросед! Орзуҳотон дароз шуда, дар ҳоле ки умарҳотон кӯтоҳ гардидааст! Имони шумо суст ва тақвоятон андак шудааст. Ахлоқи шумо паст гардида ва гуноҳонатон фузунӣ гирифтааст. Дилҳотон санг ва синаҳотон танг шудааст. Ростӣ аз зиндагиҳотон рафта ва дурӯғ ба ҷойи он омадааст. Муҳаббат аз миёни шумо бархоста ва нафрат ба ҷойи он нишастааст. Кӯчаки шумо ба бузургатон эҳтиром намегузорад ва бузурги шумо бо кӯчакатон меҳр намеварзад... Пас инки бо овози ман ҳангоме ки фарёд мезанам бедор шавед ва бо асои ман ҳангоме ки бар паҳлуҳотон менавозам ба худ ойед; Вагарна ин ғафлат ва ноогоҳӣ монанди оташӣ сӯзон ки забонаҳои тарснокаш ғарш мекунад ва дуди ғализаш, роҳи нафасро бар шумо мебандад, зиндагитонро фаро мегирад ва рӯзатонро ба шабӣ торик мубаддал месозад! [Номаи бисту дуввум]
Тарҷумаи гуфтор: ...сипас бо Абу Бакр байъат карданд, дар ҳоле ки медонистанд Худованд ононро ба байъат бо ӯ амр накардааст, пас Умар ҳангоме ки кор аз кор гузашт гуфт: «Байъат бо Абу Бакр корӣ аҷулона ва насанҷида буд ки Худованд аз шарри он ҳифз кард, пас ҳар кас монанди онро такрор кунад, байъате бар ӯ нест», вале ҳар такрор кунандае монанди онро такрор кард ва онон бо ӯ байъат карданд ва гуфтанд: «Байъат бо Абу Бакр ҳамин тавр буд»! Пас аз Умар дар хатояш пайравӣ карданд ва дар чизе ки ба дурустӣ гуфт пайравӣ накарданд! Пас чун инро ба онон ёдоварӣ мекунем то тавба ва ислоҳ кунанд, таъассуби ҷоҳилӣ ононро фаро мегирад, мегӯянд: «Эй вой! Оё мегӯйи ки Абу Бакр ва Умар хато карданд?!», дар ҳоле ки медонанд он ду худоёне ҷуз Худованд ё паёмбароне пас аз Муҳаммад саллаллоҳу алайҳи ва олиҳи ва саллам нестанд, бал ду марди солеҳ буданд ки дар бархӣ чизҳо дуруст амал накарданд ва дар бархӣ чизҳо хато ва ҳеч мӯъминеро намерасад ки аз он ду дар хатояшон пайравӣ кунад; Чунонки саҳоба дар бисёрӣ аз умур, бо он ду мухолифат карданд ва фуқаҳо дар масоъили бисёре бар хилофи фатвои он ду фатво доданд ва инон низ бар онон айб нагирифтанд ва нагуфтанд: «Эй вой! Абу Бакр ва Умарро дар хато донистанд»! То он гоҳ ки ман ончи онон барояшон пароканда гуфтандро барояшон якҷо кардам ва онро рӯшан ва бепироя барояшон овардам, пас бар онон гарон омад ва гуфтанд: «Ин дини ҷадиде аст»! Дар ҳоле ки он дини ҷадиде нест, балки ҳамон дини нахустин аст, магар инки манзурашон аз ҷадид чизе бошад ки аз Паёмбар саллаллоҳу алайҳи ва олиҳи ва саллам ривоят мекунанд ки Худованд дар миёнашон мардеро бар меангезад ки динашонро барояшон тоза кунанд; Зеро ман динашонро пас аз инки мундарас шуда буд, барояшон тоза кардам ва барояшон дар баробари Худованд ихтиёри чизеро надорам ва нигаҳбони онон нестам. [Фақараи 19 аз гуфтори шишум]
Тарҷумаи гуфтор: Яке аз ёронамон моро хабар дод, гуфт: Шунидам Мансур мефармояд: Ҳароина замин аз мардӣ одил аз зуррияи Иброҳим алайҳи салом ки Худованд ӯро имоме барои мардум қарор дода бошад холӣ намемонад ва ин аҳде аст ки Худованд бо Иброҳим алайҳи салом кард, ҳангоме ки ӯро бо калимоте озмуд, пас онҳоро ба анҷом расонд, пас «Фармуд: Ман туро имоме барои мардум қарор медиҳам, гуфт: Ва аз зуррияам низ? Фармуд: Аҳди Ман ба золимон намерасад», пас ин ҷоҳилони мунҳариф чи чизеро инкор мекунанд?! Оё инкор мекунанд ки аксари мусалмонон гумроҳ шуда бошанд?! «Дар ҳоле ки пеш аз онон аксари гузаштагон гумроҳ шуданд» ва онон аз Расули Худо саллаллоҳу алайҳи ва олиҳи ва саллам ривоят мекунанд ки ба онон фармуд: «Шумо ваҷаб ба ваҷаб ва қадам ба қадам ба роҳҳои гузаштагон хоҳед рафт»! Пас бо вуҷуди сухани Худованд ва сухани Паёмбараш, чи чизеро инкор мекунанд?! Оё инкор мекунанд ки аксари саҳоба хато карда бошанд?! Дар ҳоле ки аксарашон дар рӯзи Уҳуд хато карданд, ҳангоме ки ба сӯӣ кӯҳ мегурехтанд ва ба аҳаде нигоҳ намекарданд ва Паёмбар дар пушти сарашон ононро мехонд, пас ононро бо андӯҳе бар рӯйи андӯҳе кайфар дод ва фармуд: «Бегумон касоне аз шумо ки дар рӯзи рӯёрӯйии ду гурӯҳ по ба фирор гузоштанд, шайтон ононро ба сабаби бархӣ аз ончи касб карда буданд ба лағзиш андохт» ва дар рӯзи Ҳунайн, ҳангоме ки касраташон ононро мағрур сохт, пас ононро бениёз накард ва замин бо ҳамаи вусъаташ бар онон танг шуд, сипас по ба фирор гузоштанд ва худ аз Расули Худо саллаллоҳу алайҳи ва олиҳи ва саллам ривоят мекунанд ки фармуд: «Ҳароина гурӯҳе аз асҳобам (дар рӯзи қиёмат) ба сӯйи ман меоянд, пас аз атрофи ҳавз ронда мешаванд, пас мегӯям: Парвардигоро! Асҳобам! Асҳобам! Пас Мефармояд: Ту намедонӣ ки баъд аз ту чи кор карданд! Онон ба пушти сари худ боз гаштанд»! Пас бо вуҷуди сухани Худованд ва сухани Паёмбараш, чи чизеро инкор мекунанд?! Оё саҳоба ва тобеъинро худоёне ҷуз Худованд гирифтаанд, чунонки яҳудиён олимон ва роҳибонашонро гирифтанд?! «Дар ҳоле ки амр нашудаанд магар инки Худойи воҳидро бипарастанд, Худойе ҷуз Ӯ нест, Ӯ аз чизе ки шарикаш қарор медиҳанд мунназаҳ аст»! [Фақараи 20 аз гуфтори шишум]
Тарҷумаи гуфтор: Яке аз ёронамон моро хабар дод, гуфт: Аз Мансур дар бораи сухани Худованди баландмартаба пурсидам ки мефармояд: «Ва касоне ки кофир шуданд мегӯянд ки ту Паёмбар нестӣ, бигӯ Худованд ва касе ки илми китоб назди ӯст ба унвони шоҳид миёни ман ва шумо кофӣ ҳастанд», пас фармуд: Шаҳодати Худованд китоби Ӯст ва ҳароина миёни Паёмбар ва умматаш ду шоҳид вуҷуд дорад: Китоби Худованд ва касе ки илми китоб назди ӯст ва ӯ халифаи Худованд дар миёни онон пас аз Паёмбар аст ва умматаш ҳеч гоҳ бидуни он ду нахоҳад буд то он гоҳ ки қиёмат фаро расад, гуфтам: Худованд манро фадои ту гардонад; Зеро чизе аз китоби Худованд ки пинҳон медорандро бароям ошкор кардӣ! Фармуд: Онро пинҳон намедоранд, вале дар он тадаббур намекунанд, ё бар дилҳо қуфлҳое аст! Дар ин ҳангом гиряам гирифт, пас фармуд: Туро чи мешавад?! Гуфтам: Барои мардум таъассуф мехурам; Чароки онон сухани туро нашунидаанд, дар ҳоле ки он ҳикмат ва фазлулхитоб аст ва агар онро мешуниданд, ҳидоят меёфтанд, пас фармуд: Бар онон таъассуф нахур: «Агар Худованд дар онон хайре меёфт ҳатман ба онон мешунавонд ва агар ба онон мешунавонд пушт мекарданд, дар ҳоле ки рӯйгардон буданд»! [Фақараи 21 аз гуфтори шишум]
Тарҷумаи гуфтор: Шуморе аз ёронамон моро хабар доданд, гуфтанд: Мо ҷамоъате назди Мансур будем, пас ба мо рӯй намуд ва фармуд: Ҳароина барои Худованд бар мардум ду шоҳид аст: Китоби Худованд ва касе ки илми Китоб назди ӯст ва ҳеч як аз он ду ононро аз дигарӣ бениёз намекунад ва ин сухани Худованд аст ки фармудааст: «Бигӯ Худованд ва касе ки илми Китоб назди ӯст ба унвони шоҳид миёни ман ва шумо кофӣ ҳастанд», сипас ба осмон нигарист ва фармуд: Худовандо! Оё табйин кардам?! Пас аз тарси Худованд чизе ба мо ворид шуд ки Худованд медонад ҳангоме ки инро фармуд, сипас ба сӯӣ мо бозгашт ва фармуд: Ҳароина замин аз Китоби Худованд ва касе ки илми Китоб назди ӯст холӣ намемонад, то ду шоҳид миёни Паёмбар ва умматаш то рӯзи қиёмат бошанд ва касе ки илми Китоб назди ӯст марде аз итрат ва аҳли байти Паёмбар аст ва ин сухани ӯст ки фармудааст: «Ҳароина ман дар миёни шумо ду чизи гаронмояро ба ҷо мегузорам: Китоби Худованд ва итратам аҳли байтам, агар ба он ду мутамассик шавед ҳаргиз пас аз ман гумроҳ нахоҳед шуд ва он ду ҳеч гоҳ аз ҳам ҷудо намешаванд то он гоҳ ки назди ҳавз бар ман ворид шаванд», сипас бори дигар ба осмон нигарист ва фармуд: Худовандо! Оё ба таври комил адо кардам?! Пас аз ҳайбати ӯ шурӯ ба ларзидан кардем ҳангоме ки инро фармуд, ингор ки дар ин дунё набуд! [Фақараи 22 аз гуфтори шишум]
Тарҷумаи гуфтор: Яке аз ёронамон моро хабар дод, гуфт: Аз Мансур дар бораи сухани Худованди баландмартаба пурсидам ки мефармояд: «Оё касе ки бар баййинае аз Парвардигораш аст ва шоҳиде аз ӯ дар паяш меояд», пас фармуд: Касе ки бар баййинае аз Парвардигораш аст, Муҳаммад саллаллоҳу алайҳи ва олиҳи ва саллам аст ва пас аз ӯ дар ҳар қарне шоҳиде аз аҳлаш меояд ва дар паяш меояд яъне пас аз ӯ меояд, оё сухани Худованди баландмартабаро намебинӣ ки фармудааст: «Қасам ба хуршед ва партуви он ва моҳ ҳангоме ки дар пайи он меояд» яъне пас аз он меояд?! Пас ҳар кас мехоҳад аз оташ раҳойи ёбад ва ба биҳишт дарояд, бояд ба чизе ки Худованд нозил кардааст имон оварад ва аз Муҳаммад саллаллоҳу алайҳи ва олиҳи ва саллам пайравӣ кунад ва ба ҳамроҳи шоҳиди аз аҳли ӯ бошад, ҳамон тавр ки Ҳавориюн гуфтанд: «Парвардигоро! Мо ба чизе ки нозил кардӣ имон овардем ва аз Паёмбар пайравӣ кардем, пас моро ба ҳамроҳи шоҳидон бинавис». [Фақараи 23 аз гуфтори шишум]
Ҳар дарс, дар бораи як масъалаи эътиқодӣ ё фиқҳӣ ё ахлоқӣ аст ва аз се боб ташкил шудааст:
• Боби якум баёни оёте аз Қуръон ки ба масъала марбут мешавад ва дар он тафосири арзишманде аз ҳазрати аллома ҳафизаҳуллоҳ таъоло омада ки аз миёни гуфторҳои нуронии ӯ истихроҷ шудааст ва маъонии оётро ба гунае ки дилҳоро шифо медиҳад ва мардумро аз торикӣ ба нур мебарад, табйин менамояд.
• Боби дуввум аҳодиси саҳиҳе аз Паёмбар саллаллоҳу алайҳи ва олиҳи ва саллам ки ба масъала марбут мешаванд бо зикри шавоҳид ва мутобеъоти онҳо ва дар он нукоти дақиқ ва тавзиҳоти судманде аз ҳазрати аллома ҳафизаҳуллоҳ таъоло омадааст ки маънои аҳодис, ҳоли ровиён ва назари олимонро табйин мекунад.
• Боби севвум баёни аҳодиси саҳиҳе аз аҳли байт алайҳи салом ки ба масъала марбут мешаванд бо зикри шавоҳид ва мутобеъоти онҳо ва дар он назири чизҳое аст ки дар боби дуввум омадааст. [Дарси яккум, муқаддама]
Қоъида назди ҳазрати аллома ҳафизаҳулоҳ таъоло, ҳуҷҷияти хабари мутавотир ва адами ҳуҷҷияти хабари воҳид аст ва хабари мутавотир назди ӯ чизе аст ки дар ҳар табақа беш аз чаҳор мард онро ривоят кардаанд, ба шарти инки қарини якдигар набошанд ва дар бораи маъно ихтилоф накарда бошанд ва чизе ки ривоят кардаанд бо китоби Худованд ё суннати собит аз Паёмбар саллаллоҳу алайҳи ва олиҳи ва саллам ё ақли салим таъоруз надошта бошад. Ҳамчунин, чизе ки дар ҳар табақа чаҳор мард онро ривоят кардаанд, дар ҳукми хабари мутавотир аст, ба шарти инки одил бошанд, илова бар се шарти пешин ва ин чизе аст ки баррасии ҳоли ровиён ҳаргоҳ беш аз чаҳор мард набошандро зарурӣ месозад. Аммо баррасии ҳоли онон ҳаргоҳ камтар ё бештар аз ин теъдод бошанд, коре аст ки ҳазрати аллома ҳафизаҳуллоҳ таъоло аз боби илзом анҷом медиҳад; Чароки аксари мусалмонон қоъил ба ҳуҷҷияти хабари воҳиди сиқа ё садуқ ҳастанд ва чи басо чизе ки тавассути панҷ мард ривоят шудаастро мутавотир намедонанд. Аз ин рӯ, ҳазрати аллома ҳафизаҳуллоҳ таъоло чизе ки ровиёни сиқа ё садуқ назди онон ривоят кардаандро ихтиёр мекунад то ҳуҷҷате бар онон бошад ва бошад ки онон ҳидоят ёбанд. [Дарси яккум, муқаддама]
Шарти ҳазрати аллома ҳафизаҳуллоҳ таъоло барои ихтиёри аҳодис, пас аз созгории маънои онҳо бо китоби Худованд ва суннати собит аз Паёмбар саллаллоҳу алайҳи ва олиҳи ва саллам ва ақли салим, шӯҳрати ровиёни онҳо ба васоқат ё садоқат назди касоне аст ки аҳли мазҳаби онҳо ҳастанд, на мухолифони онҳо; Чунонки дар шарҳи ҳоли Ҷобир ибни Язиди Ҷуъфӣ онро табйин карда ва фармудааст: «Милок, ҳоли фард назди асҳоби ӯст (яъне аҳли мазҳаби ӯ); Чароки онон ба ҳоли ӯ огоҳтаранд ва назари сойири мардум ҳаргоҳ бо назари асҳоби ӯ мунофот дошта бошад, ҳуҷҷат нест; Чароки онон аз ӯ дуртаранд ва чи басо ба хотири дӯст надоштани мазҳабаш, дар бораи ӯ бад мегӯянд ва гувоҳи он, кори Расули Худо саллаллоҳу алайҳи ва олиҳи ва саллам аст ки ба яҳудиён фармуд: <Абдулло ибни Салом дар миёни шумо чигуна марде аст?> пас гуфтанд: <Хуби мо ва писари хуби мо ва сарвари мо ва писари сарвари мо ва олими мо ва писари олими мост>, пас суханашон дар бораи ӯро пазируфт; Чароки онон асҳоби ӯ буданд ва сипас ба онон хабар дод ки ӯ мусалмон шудааст, пас шурӯъ ба бадгӯйи дар бораи ӯ карданд ва гуфтанд: <Бадтарини мо ва писари бадтарини мост>, вале сухани онон дар бораи ӯро пас аз инки мухолифони ӯ дар мазҳабаш шунид напазируфт ва агар сухани мухолифон дар мазҳаб пазируфта шавад, чизе аз ҳадис боқӣ намемонад; Чароки ҳар тоъифае дар бораи тоъифаи дигар бад мегӯянд; Чунонки мебинӣ шиъаён ба чизе ки аҳли суннат ривоят мекунанд вақъе намениҳанд магар чизе ки онро ҳуҷҷате бар зидди онон қарор медиҳанд ва мебинӣ аҳли суннат ба чизе ки шиъаён ривоят мекунанд намегиранд магар бо таъаҷҷуб ва истиҳзоъ ва ҳар ду миёнаи роҳро гум кардаанд, вале мо ҳар чизе ки мусалмонон дар мутобиқат бо китоби Худованд ривоят мекунандро мепазирем ҳаргоҳ назди асҳоби худ ба ростгӯйи маъруф бошанд бидуни инки барои ҳеч як аз мазоҳиб таъассуб биварзем». [Дарси яккум, муқаддама]
Чизе ки назди ҳазрати аллома ҳафизаҳуллоҳ таъоло милок аст, Ислом ва шӯҳрати ровӣ ба васоқат ё садоқат назди тоъифаи ӯст, на мазҳаби ӯ ё тазъифоти мухолифонаш бидуни далилӣ қобили қабул. Пас агар ровӣ аз аҳли суннат аст, милоки ҳоли ӯ назди аҳли суннат аст ва ҳолаш назди шиъа милок нест ва фарқе миёни ривоёти шиъа ва ривоёти аҳли суннат вуҷуд надорад ҳаргоҳ бо се асли пешгуфта созгор бошанд ва ровиёнашон маъруф ба васоқат ё садоқат назди аҳли мазҳаби худ бошанд. Ба ҳамин далил аст ки ҳазрати аллома ҳафизаҳуллоҳ таъоло ривоёте аз шиъаро монанди ривоёте аз аҳли суннат ихтиёр мекунад ва ривояти касеро ба хотири мазҳабаш тарк намекунад модоме ки мазҳабаш бар хилофи зарурии дин набошад, ба наҳве ки ӯро аз Ислом хориҷ созад; Чароки дар он сурат ӯ мунофиқ аст ва мунофиқ дар ҳеч заминае қобили қабули эътимод нест, агарчи ҳамаи мардум ӯро сиқа бидонанд. [Дарси яккум, муқаддама]
Дарсҳои ҳазрати аллома Мансури Ҳошимии Хуросонӣ ҳафизаҳуллоҳ таъоло, ҳадафашон тазкияи мардум ва таълими Китоб ва ҳикмат ба онон ва меҳвар ва мабнояшон Қуръон ва суннат ва мавзӯъашон ақойид, аҳком ва ахлоқи Исломӣ аст ва мо аз миёнашон чизе ки ба масоъили муҳимтар ва мавриди ибтилотар марбут мешавадро интихоб кардаем ва онро ба гунае ки барои аҳли таҳқиқ ва мутолеъа осонтар бошад мураттаб сохтаем ва барои он таълиқотӣ муштамал бар зикри манобеъ ва бархӣ тавзиҳоти зарурӣ навиштаем. [Дарси яккум, муқаддама]
Ҳазрати Мансури Ҳошимии Хуросонӣ бидуни таваҷҷуҳ ба фирқаҳо ва мазоҳиби Исломӣ ва танҳо бо истинод ба манобеъи аслӣ ва яқинии Ислом мӯътақид аст ки замин дар ҳеҷ замоне аз «Халифаи Худованд» холӣ нест ва далилашон барои ин эътиқод аз як сӯ зарурати ақлӣ вуҷуди халифаи Худованд дар замин барои таълими кулли Ислом ва иқомаи он ба сурати холис ва комил аст бо таваҷҷуҳ ба инки чунин таълим ва иқомае зарурат дорад ва бидуни вуҷуди чунин халифае мумкин нест ва аз сӯи дигар сухани Худованд аст ки ба рӯшанӣ фармудааст: ﴿إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً﴾; «Бегумон ман дар замин халифаеро қарор диҳандаам» Ва ба масобаи ваъдаи Ӯст ки тахаллуф намепазирад; Чунонки фармудааст: ﴿لَا يُخْلِفُ اللَّهُ وَعْدَهُ﴾; «Худованд аз ваъдаи худ тахаллуф намекунад» Ва ба масобаи суннати Ӯст ки тағйир намепазирад; Чунонки фармудааст: ﴿فَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّتِ اللَّهِ تَبْدِيلًا﴾; «Пас ҳаргиз барои суннати Худованд тағйире намеёбӣ». Ин дар ҳоле аст ки танҳо халифаи Худованд дар охируззамон бо таваҷҷуҳ ба ахбори мутавотири Паёмбар саллаллоҳу алайҳи ва олиҳи ва саллам Маҳдӣ аст ва аз ин рӯ, яқин ба хилофати касе ҷуз ӯ баъд аз салаф мумкин нест, дар ҳоле ки ҷуз яқин дар Ислом кофӣ шумурда намешавад ва ин ба маънои адами имкони хилофати касе ҷуз Маҳдӣ дар ҳоли ҳозир аст. Бар ин асос, метавон ба вуҷуди Маҳдӣ ва зинда будани ӯ дар ҳоли ҳозир эътиқод дошт. [Пурсиш ва посухи 6]
Бояд таваҷҷуҳ дошт ки эшони Мансури Ҳошимии Хуросонӣ даъвати худ ба сӯӣ заминасозӣ барои зуҳури Маҳдиро бар эътиқод ба вуҷуд ва ҳаёти он ҳазрат дар ҳоли ҳозир мубтанӣ насохта, балки дар китоби худ тасриҳ фармуда ки заминасозӣ барои зуҳури он ҳазрат, ҳатто бино бар адами эътиқод ба вуҷуд ва ҳаёташ дар ҳоли ҳозир, зарури аст; Бо таваҷҷуҳ ба инки бино бар ин мабно, вуҷуд ва ҳаёти ӯ агарчи мутаваққиф бар фоъиляти Худованд ба маънои таквинии Ӯст, мутаваққиф бар қобилияти мардум ба маънои пазириш ва омодагии онон аст ва Худованд ӯро дар замоне халқ мекунад ки қодир ба зуҳур дар он барои онон бошад. Бинобарин, агар ӯ ҳамакнун вуҷуд ва ҳаёт надошта бошад, заминасозӣ барои вуҷуд ва ҳаёти ӯ монанди заминасозӣ барои зуҳури ӯ зарурӣ аст ва ин мубтанӣ бар сухани Худованд аст ки фармудааст: ﴿إنَّ اللهَ لا یُغیِّرُ مَا بِقَومٍ حَتَّی یُغیِّروا مَا بِأَنفُسِهِم﴾; «Бегумон Худованд чизе ки дар қавме астро тағйир намедиҳад то он гоҳ ки чизе ки дар худашон астро тағйир диҳанд». Ҳосил онки чи дар ҳоли ҳозир мавҷуд ва зинда бошад ва чи набошад, заминасозӣ барои зуҳури ӯ бар умуми мусалмонон воҷиб аст ва мурод аз он таҳсили муқаддамоти лозим барои таъмини амнияти ӯ ва таҳаққуқи ҳокимияти ӯст ки ҳазрати Мансур тафсили онро дар китоби «Бозгашт ба Ислом» табйин фармудааст. [Пурсиш ва посухи 6]
Иртибот бо ҳазрати Маҳдӣ алайҳи салом ба маънои гуфтугӯи ҳузурӣ бо он ҳазрат бино бар қавл ба вуҷуди ӯ дар ҳоли ҳозир, ақлан ва шаръан мумкин аст ва зоҳиран барои бархӣ аз мусалмонон воқеъ шудааст, вале ҷаноби Мансури Ҳошимии Хуросонӣ муддаъии иртибот бо он ҳазрат нест, ба ин маъно ки ё бо он ҳазрат иртиботе надорад ва ё онро бар мало намекунад. Дар ҳар ҳол, чи эшон бо он ҳазрат иртиботе дошта бошад ва чи иртиботе надошта бошад, тардиде нест ки ҳаргоҳ ҳокими яке аз кишварҳои Исломӣ пешниҳоди эшон мабнӣ бар канорагири аз қудрат ва интиқоли он ба Маҳдӣ алайҳи саломро воқеъан ва аз рӯӣ ихлос ва на иддаъоан ва аз рӯӣ фиреб қабул кунад ва иқдомоти амалии лозим барои исботи садоқати худ ва тасҳили зуҳури он ҳазратро ба тартибе ки дар китоби «Бозгашт ба Ислом» табйин шудааст анҷом диҳад, Худованд роҳи онро барои ӯ аз ноҳияи ҳар касе ки бихоҳад мегушояд; Чароки Ӯ ба бандагони худ ситамкор нест... Ва чизеро барои қавме тағйир намедиҳад то он гоҳ ки онон худ заминаи тағйирашро фароҳам созанд... Ва аз анҷоми коре ки барои онон лозим аст нотавон нест... Бал ҳақ он аст ки пас аз таҳсили ин муқаддамот тавассути ҳокимӣ мусалмон ва таъйиди он тавассути Мансури Ҳошимии Хуросонӣ ба унвони коршинос ва нозири бетараф ва қобили эътибор дар қолиби иқдомӣ муштарак, ниёзе ба иртиботи эшон бо Маҳдӣ алайҳи салом нахоҳад буд, балки Маҳдӣ алайҳи салом худ бо эшон иртибот хоҳад гирифт; Чароки ҳидояти эшон дар ин марҳала вазифаи Худованд хоҳад буд ва тайӣ ин марҳала тавассути Мансури Ҳошимии Хуросонӣ бино бар қоъидаи ﴿إِنِّي ذَاهِبٌ إِلَى رَبِّي سَيَهْدِينِ﴾; «Ман ба сӯӣ Парвардигорам равандаам манро ҳидоят хоҳад кард» анҷом мешавад. [Пурсиш ва посухи 10]
Яке аз муҳимтарин ҳақоиқи табйин шуда тавассути ҷаноби Мансур дар китоби шарифи «Бозгашт ба Ислом» ки метавон онро мабнои назарӣ инқилоби ҷаҳонии Маҳдӣ ва нуқтаи азимат ба сӯӣ зуҳури он ҳазрат донист, имкони зуҳури он ҳазрат дар сурати иҷтимоъи шуморӣ кофӣ аз мусалмонон барои ҳифозат ва ҳимоят аз ӯст. Бар ин асос, ҳадафи ҷаноби Мансур, ташкили ин иҷтимоъ ва расондани он ба Маҳдӣ аст то битавонад бо ёрии он зуҳур кунад. Бо ин васф, ҳукумате ки ҷаноби Мансур дар садади ташкили он аст, ҳукумати Маҳдӣ аст ки монанди ҳар ҳукумати дигаре, дар сурати таҳаққуқи заминаҳои ин қобили ташкил аст ва машрӯъияти таҳаққуқи заминаҳои он бо меҳварияти ташкили иҷтимоъи мазкур, аз тавобеъи машрӯъияти ҳукумати Маҳдӣ аст; Ба ин маъно ки вақте ҳукумати Маҳдӣ машрӯъ аст, заминасозӣ барои он машрӯъият дорад ва ин аз боби таҳсил муқаддамаи воҷиб аст ки ақлан воҷиб маҳсуб мешавад, то ҳадде ки имкони наҳй аз он тавассути шореъ вуҷуд надорад; Чароки наҳй аз воҷиби ақлӣ қабеҳ аст, монанди наҳй аз таҳияи об барои ғусл ва таййи тариқ барои ҳаҷ ва ин сарфи назар аз он аст ки амри шаръӣ барои он ба ҷаноби Мансур расида бошад ё нарасида бошад. [Пурсиш ва посухи 25]
Ташкили ҳукумати Исломӣ дар замони ғайбати Маҳдӣ, ҳаргоҳ ба маънои ташкили ҳукумати он ҳазрат аз тариқи заминасозӣ барои он ба тартибе ки дар китоби шарифи «Бозгашт ба Ислом» табйин шудааст бошад, мумкин аст, ҷуз онки дар ин сурат, ташкили ҳукумати Исломӣ дар замони ғайбати Маҳдӣ маҳсуб намешавад, балки ташкили он бо рафъи ғайбати ӯ маҳсуб мешавад ва ҳар гоҳ ба маънои ташкили ҳукумате ҷуз ҳукумат Маҳдӣ бошад, мумкин нест ва ин мумкин набудан, аз аворизи тақсири мардум дар ҳифозат ва ҳимоят аз он ҳазрат аст ки сабаби ғайбати ӯ буда ва бо ин васф, масуълияти табаъоти он бар уҳдаи онон аст. Ҳосил онки ташкили ҳукумати Исломӣ дар ҳар замоне бо зоҳир сохтани Маҳдӣ мумкин аст ва бо ин васф, ташкили ҳукумати Исломӣ дар замони ғайбати он ҳазрат маъно надорад. [Пурсиш ва посухи 25]
«Ҳокимият фақиҳ» наметавонад мисдоқи «Ҳокимияти Худо» бошад; Чароки фақиҳи Худо нест ва халифаи Ӯ дар замин шумурда намешавад ва бо ин васф, ҳокимияти Худо шумурдани ҳокимияти фақиҳ, дурӯғ бастан бар Худо ва бар фақиҳ аст! Танҳо мисдоқи ҳокимияти Худо, ҳокимияти халифаи Ӯ дар замин аст ва агар эҷоди ҳокимияти халифаи Ӯ дар замин душвор аст, эҷоди ҳокимияти фақиҳ ҳам осон нест; Чароки эҷоди ҳар ҳокимияте, ба заминасозӣ ниёз дорад ва заминасозӣ барои ҳар ҳокимияте душвор аст. Пас оё суханӣ заминасозӣ барои ҳокимияти фақиҳро бар метобед, вале суханӣ заминасозӣ барои ҳокимияти Худо дар заминро бар наметобед?! Ин чист ҷуз фурумоягӣ ва кӯтоҳии фикр ва сафоҳате ки то умқи замири нохудогоҳашон фуру рафтааст?! Ҳангоме ки ба сӯӣ ҳокимияти яке аз худ фаро хонда мешаванд то эҷодаш кунанд, ба сӯӣ он мешитобанд ва аз якдигар пешӣ мегиранд, бал «Даст аз ҳамаи корҳо мекашанд ва таҳсин мекунанд» ва эълом медоранд ки то ӯ ба ҳукумат нарасад, «Аз эътисоб ва таҳассуни худ даст нахоҳанд бардошт», вале ҳангоме ки ба сӯӣ ҳокимияти Маҳдӣ фаро хонда мешаванд то онро эҷод кунанд, сар боз мезананд ва баҳона меоваранд ва мегӯянд «Оё бояд даст аз ҳамаи корҳо кашида ва таҳассун карда ва эълом кунанд то Маҳдӣ алайҳи салом наёмада аз эътисоб ва таҳсини худ даст нахоҳем бардошт?!». Вой бар онон! Ба фарз ки чунин бошад! Магар ҳамин корро барои дигарон анҷом намедиҳанд?! Пас чаро онро аз Маҳдӣ дариғ медоранд?! Оё Маҳдӣ дар назарашон аз дигарон хортар аст?! Дар ҳоле ки ӯ ба ҳукумат бар онон аз дигарон сазовортар аст ва аз ҳукуматаш бар онон хайр ва баракат ва адолат ва саъодат меҷӯшад! [Нақд ва баррасии 16]
Мансури Ҳошимии Хуросонӣ мӯътақид аст: «Бузургтарин иштибоҳ дар ҷаҳони мавҷуд» танҳо «Вогузории ҳукумат ба масъулони динӣ ва руҳонии ҷавомеъ» нест, бал вогузории ҳукумат ба умуми касоне аст ки Холиқи ҷаҳон ононро барои ҳукумат шоиста надониста ва таъйин накардааст ва «Масъулони динӣ ва руҳонии ҷавомеъ» аз ҷумлаи онҳо ҳастанд; Бо таваҷҷуҳ ба инки Холиқи ҷаҳон сазовортарин кас ба идораи он аст ва Ӯ ин корро аз тариқи муаъррифии «Инсони комил» ба унвони намояндаи худ анҷом медиҳад. Оре, албатта агар ҷаноби олӣ ба вуҷуди Худованд имон надоред, лозим аст бо таваҷҷуҳ ба нишонаҳои Ӯ дар осмон ва замин ва низоме ки ҳар чизеро фаро гирифта ва ҳаракати мавзуне ки бар табиъат ҳоким аст, ба вуҷуди Ӯ имон оваред, вале агар ба вуҷуди Ӯ имон доред, лозим аст ба ин ҳақиқати маҳтум гардан ниҳед ки ҳукумат бар ҷаҳон танҳо аз они Ӯст ва инсон шоистагии онро надорад ки бар инсон ҳукумат кунад. Таҳаққуқи адолат дар ҷаҳон, дар гарави таҳаққуқи ҳукумати Худованд бар он аст ва ҳукумати Худованд бар он ҳангоме таҳаққуқ меёбад ки халифаи Ӯ дар он ба ҳокимият даст ёбад ва халифаи Ӯ дар он, ҳангоме ба ҳокимият даст меёбад ки амсоли шумо даст аз «Масъулони динӣ ва руҳоӣ» ва «Масъулони ғайри динӣ ва ғайри руҳонӣ» бардоред ва ҳамчунон аз ин ба сӯӣ он ва аз он ба сӯӣ ин рафту омад накунед, балки рӯӣ худро аз ҳар ду ба сӯи «Инсони комил» баргардонед ва дасти ниёз ба остони ӯ дароз намойед ва оҷизона дар баробари ӯ зону бизанед ва зимни иқрор ба иштибоҳи ҳазор солаи худ, аз ӯ бихоҳед ки бар шумо миннат бигзорад ва ҳукумат бар шуморо бипазирад то шуморо аз зиллат ва масканат раҳоӣ диҳад ва ба каромат ва саъодат бирасонад. Ин танҳо роҳи наҷот барои шумост ва ҳар роҳе ҷуз ин, бероҳае ба сӯӣ табоҳӣ аст, хоҳ онро дини биномед ва хоҳ онро куфри; Чароки бидуни Худованд ва халифаи Ӯ дар замин, тафовути чандоне миёни дин ва куфр нест ва касе ки бо Худованд ва халифаи Ӯ дар замин байъат намекунад, агар хоҳад бо «Масъулини динӣ ва руҳонӣ» байъат кунад ва агар хоҳад бо «Масъулони ғайри динӣ ва ғайри руҳонӣ»; Балки агар хоҳад бо санге ва агар хоҳад бо чӯбе; Чароки барои ӯ яксон аст! [Нақд ва баррасии 12]
Мансури Ҳошимии Хуросонӣ Худои Муҳаммад саллаллоҳу алайҳи ва олиҳи ва салламро мепарастад ва барои Ӯ дар таквин, ташриъ ва таҳким шарике намешиносад; Ба ин маъно ки Ӯро дар офариниш, ризқ ва тадбири мавҷудот ягона медонад ва ба ҳукме ҷуз ҳукми Ӯ ва ҳукуматӣ ҷуз ҳукумати Ӯ таслим намешавад ва ҳукумати Ӯро ҳукумати касе медонад ки ба изни Ӯ ҳукумат мекунад, ҳар чанд бештари мардум намедонанд... Худойе ки ташриъ танҳо барои Ӯст ва бояд ва набояд ҷуз аз Ӯ содир намешавад; Чунонки фармудааст: ﴿أَمْ لَهُمْ شُرَكَاءُ شَرَعُوا لَهُمْ مِنَ الدِّينِ مَا لَمْ يَأْذَنْ بِهِ اللَّهُ﴾; «Ё ононро шариконе аст ки барояшон чизе аз динро ташриъ кунанд ки Худованд ба он изн надодааст?!»; Худойе ки ҳукумат танҳо барои Ӯст ва насб ва азли ҳоким ҷуз тавассути Ӯ анҷом намешавад; Чунонки фармудааст: ﴿قُلِ اللَّهُمَّ مَالِكَ الْمُلْكِ تُؤْتِي الْمُلْكَ مَنْ تَشَاءُ وَتَنْزِعُ الْمُلْكَ مِمَّنْ تَشَاءُ﴾; «Бигӯ Худовандо! Молики ҳукумат Туӣ; Хукуматро бар ҳар кас ки мехоҳӣ медиҳӣ ва аз ҳар кас ки бихоҳӣ мегирӣ», пас барои Ӯ шарике дар ҳукумат нест; Чунонки фармудааст: ﴿وَلَمْ يَكُنْ لَهُ شَرِيكٌ فِي الْمُلْكِ﴾! Ин аст Худои Муҳаммад саллаллоҳу алайҳи ва олиҳи ва саллам ва Худои Иброҳим ва Оли Иброҳим ва ин аст Худои Мансури Ҳошимии Хуросонӣ парчамдори тавҳид дар асри ҳозир бо нидои тавҳиди «Ал-байъату Лиллоҳ». [Нақд ва баррасии 11]
Мансури Ҳошимии Хуросонӣ, Худои ибни Ҳомид, ибни Таймия, ибни Абдулваҳҳоб ва амсоли ононро намепарастад; Ҳамон Худое ки боло ҳаст ва дар пойин нест ва ду чашм ва ду гӯш ва ду даст ва ду по ва даҳ ангушти ҳақиқӣ дорад ва аз ҷойе ба ҷои дигар ҳаракат мекунад ва бо чашми сар монанди маҳтоб дида мешавад ва намунаи комиле аз Лот ва Ҳубал ва Уззо мустатир дар ҳиҷоби «Било кайф» аст! Балки Худои Иброҳим ва Исмоъил ва Исҳоқ ва Яъқуб ва Асбот ва Исо ва Мӯсоро мепарастад; Ҳамон Мӯсое ки гуфт: «Парвардгоро! Нишонам деҳ ки ба ту назар кунам» ва ба ӯ посух дода шуд: «Ҳаргиз Манро нахоҳи дид», пас ӯ аз таваққуъи хеш тавба кард: «Гуфт: Ту муназзаҳ ҳастӣ, ман ба сӯят тавба кардам»... Чароки чашмҳо Ӯро идрок намекунанд ва Ӯ чашмҳоро идрок мекунад ва Ӯ борикбини огоҳ аст... Худойе ки ба ҳар ҷо рӯй мекунӣ, дар онҷо ҳаст ва вуҷуди Ӯ монанди вуҷуди аҷсом ба ҷое маҳдуд намешавад... Худойе ки аз ҷойе ба ҷои дигар интиқол намёбад ва ба махлуқи худ такя намезанад ва монанди ҳайвон, қобили таҷзия ба аъзо ва ҷавореҳ нест ва ба сифоти инсон муттасиф намешавад... Худойе ки дар ҳеҷ васфе намегунҷад ва ба ҳеҷ васфе намеояд ва аз ҳар чизе ки битавон тасаввур кард муназзаҳ ва волотар аст... Худойе ки ҳамаи номҳои неку барои Ӯст, бегумон таъаддуди номҳояш ба таъаддуди зоташ анҷомад ва Ӯро ба аҷзоъӣ мутаъаддид тақсим кунад... Чунонки ду сифат «Бино» ва «Шунаво» Ӯро ба ду кас табдил намекунат ва барои Ӯ ду ҷузъ падид намеоварад, балки Ӯ дар айни биноӣ, шунавост ва дар айни шунавоӣ биност ва биноӣ ва шунавоӣ, ду эътибор аз сифатӣ воҳид барои Ӯянд ки «Илм» номида мешавад; Чароки таъаддудро ба вуҷуди Ӯ роҳе нест ва аз ҳар такассуре дар зоти худ муназзаҳ аст. [Нақд ва баррасии 11]
Занни будани аҳодис ба истиснои аҳодиси мутавотир, сирфан «Андешаи Мансури Ҳошимии Хуросонӣ» нест, балки андешаи умуми олимони мусалмон аз ҳамаи мазоҳиби Исломӣ ба истиснои гурӯҳе аз салафиён аст ва воқеъиятӣ возеҳ ва виҷдонӣ аст, то ҷойе ки ба таъбири бархӣ олимони мусалмон монанди Нававӣ (д.676қ) дар шарҳи саҳеҳул Муслим «Инкори он чизе ҷуз хирасарӣ дар баробари маҳсус нест»; Чароки аҳодиси воҳид табиъатан ба наҳве ҳастанд ки эҳтимоли ғалат, таҳриф ва кизб дар онҳо вуҷуд дорад ва бо вуҷуди ин эҳтимол, яқин ба судури онҳо ҳосил намешавад... адами ҳуҷҷияти занн, «Андешаи Мансури Ҳошимии Хуросонӣ» нест, балки сареҳи сухани Худованд дар Қуръони Карим аст ки борҳо ва бо таъкид фармудааст: ﴿إِنَّ الظَّنَّ لَا يُغْنِي مِنَ الْحَقِّ شَيْئًا﴾; «Бе гумон занн чизеро аз ҳақ кифоят намекунад» ва рӯшан аст ки ин сухани сариҳи Худованд, иршод ба як ҳукми ақлӣ аст; Чароки ақл низ танҳо яқинро меъёри шинохти хақ медонад ва занн ва шак ва ваҳмро бо таваҷҷуҳ ба вуҷуди эҳтимоли хилоф дар онҳо, барои шинохти ҳақ кофӣ намедонад ва рӯшан аст ки аҳкоми ақлӣ, қобили тахсис нестанд; Ҳамчунонки сухани сареҳи Худованд, ғайри қобили тахсис аст; Ба ин маъно ки бо таваҷҷуҳ ба лаҳн ва сиёқи қотеъ ва сареҳи худ ва далолате ки бар табиъати занн дорад, таҳаммули тахсисро надорад... ва ин гуноҳи Мансури Ҳошимии Хуросонӣ маҳсуб намешавад! [Нақд ва баррасии 1]
Хуросонӣ дар ҷои дигаре аз китоби «Бозгашт ба Ислом», иқомаи Исломро танҳо ба сурати холис ва комил муфид ва коромад мешуморад ва мӯътақид аст ки иқомаи бахшӣ аз он ба танҳоӣ ё дар канори чизе хориҷ аз он, на танҳо муфид ва коромад нест, балки метавонад зиёнбор ва хатарнок бошад ва ин бар хилофи тасаввури бештари мусалмонон аст ки мепиндоранд иқомаи бахшӣ аз Ислом низ матлуб ва муъассир аст. Ӯ Исломро ба дастгоҳӣ воҳид бо аҷзоъӣ ба ҳам пайваста ташбиҳ мекунад ки агар як ҷузъи он кор накунад сойири аҷзоъи он низ коройии худро аз даст медиҳад ва кулли дастгоҳ аз кор меафтад. Бинобарин мусалмонон чорае ҷуз иқомаи кулли Ислом ба сурати холис надоранд ва ин коре аст ки танҳо бо таълими халифаи Худованд дар замин мумкин аст. [Мақолаи 1]
Яке дигар аз мавзӯъоти бунёдин ва чолиш барангез дар ин китоб он аст ки нависанда, иҷроӣ ҳудуд ва муҷозотҳои Исломиро машрут ба иҷроӣ кулли аҳкоми умумӣ ва сиёсии Ислом медонад ва мӯътақид аст ки ташриъи ин ҳудуд ва муҷозотҳо бо назар ба ҳокимияти халифаи Худованд дар замин анҷом шуда ва мутаносиб бо замон ва маконе аст ки ҳамаи аҳкоми Ислом ба масобаи авомилӣ боздоранда иҷро мешавад. Бинобарин, иҷроӣ ин ҳудуд ва муҷозотҳо дар замон ва маконӣ дигар, одилона ва мутаносиб нест; Хусусан бо таваҷҷуҳ ба инки аз нигоҳи нависанда, аҳкоми Ислом ба якдигар вобаста ва пайвастаанд ва бар якдигар таъсир мегузоранд ва аз якдигар таъсир мепазиранд. [Мақолаи 1]
Мансури Ҳошимӣ дар бахшӣ дигаре аз китоби «Бозгашт ба Ислом», ихтилофи мусалмонон, ҳокимияти ғайри Худованд, омезиш бо милал ва фарҳангҳои ғайри Исломӣ, пайдойиши мазоҳиб ва рақобати онҳо бо якдигар, инҳитоти ахлоқӣ ва мумониъати душманонро аз муҳимтарин мавонеъи иқомаи Исломи холис ва комил баъд аз Паёмбар саллаллоҳу алайҳи ва олиҳи ва саллам то кунун медонад ва дар бораи ҳар як ба тафсил ва бо нигоҳӣ торихӣ, осебшиносона ва фаромазҳабӣ сухан мегӯяд. Ӯ ҳамчун ҳадисгароиро яке аз мавонеъи шинохти Исломи холис ва комил ва иқомаи он тавассути мусалмонон мешуморад; Чароки ба назари ӯ ҳадис ба маънои хабарӣ заннӣ аз суннати Паёмбар саллаллоҳу алайҳи ва олиҳи ва саллам бо таваҷҷуҳ ба мӯътабар набудани занн дар Ислом, эътиборе надорад ва истинод ба он барои истинботи ақида ё ҳукм кофӣ нест. Ӯ мӯътақид аст ки истисно кардани занн ношӣ аз ҳадис аз сойири зунун, далиле надорад; Чароки мӯътабар набудани зан, аз аҳкоми ақлӣ аст ва аҳкоми ақлӣ истисно намепазиранд. Аз ин рӯ, танҳо ҳадиси мутавотир ки ровиёни он фаровон бошанд ва боъиси яқин шавад мӯътабар аст ва ин дар ҳоле аст ки чунин ҳадисе бисёр андак аст ва ба андозаи кофӣ дар дастрас нест. Бо ин ҳол, аз нигоҳи нависанда роҳи ҳалли ин мӯъзал, руҷӯъи ба ҳадиси ғайри мутавотир нест, балки руҷӯъи ба халифаи Худованд дар замин аст ва агар руҷӯъ ба ӯ дар замони ҳозир имкон надорад, ба хотири тақсири мардум дар таъмини муқаддамоти он аст ва аз ин рӯ, узре барои онҳо ҷиҳати руҷӯъ ба ҳадиси ғайри мутавотир нест. [Мақолаи 1]
Ҳошимии Хуросонӣ мӯътақид аст ки мардум бо тақсири худ дар таъмини муқадамоти лозим барои дастрасӣ ба халифаи Худованд дар замин, худро бечора сохтаанд ва ин бечорагии онҳо аз ҷониби Худованд нест то бо лутфи Ӯ мунофот дошта бошад. Бо ин ҳол, ӯ мӯътақид аст ки имкони хуруҷ аз ин бечорагӣ барои онҳо вуҷуд дорад; Чароки дастрасии онҳо ба халифаи Худованд дар замин, ҳаргоҳ амнияти ӯ тавассути онҳо тазмин шавад, мумкин аст; Ҳамчунонки ҳокимияти ӯ бар онҳо ҳаргоҳ талаб, иъонат ва итоъати ӯ тавассути онҳо тазмин шавад, имкон дорад. [Мақолаи 1]
Нависанда дар ин бахши аз китоби худ, пас аз муъаррифии охарин Паёмбари Худованд ва исботи Паёмбарии ӯ, ҷойгоҳи Қуръон ва суннатро табйин мекунад ва ба нукоти бисёр муҳим ва бунёдине дар ин бора таваҷҷуҳ медиҳад. Яке аз ин нукот адами имкони насх, тахсис ва таъмими Қуръон бо суннат аст; Бо таваҷҷуҳ ба ин ки шаъни суннат танҳо табйини Қуръон аст ва наметавонад ба ҳеҷ ваҷҳ бо он таъорузе дошта бошад; Ҳамчунонки дар ғолиби маворид занни аст ва тавонойии таъоруз бо Қуръон ки яқини астро надорад; Балки дар мавориди мутавотир низ ба андозаи Қуръон мутавотир нест ва аз ин рӯ, дар арзи он қарор намегирад. [Мақолаи 1]