«أعراف» جمع «عُرف» به معنای بلندی، مکانی در روز قیامت است که در قرآن از آن یاد شده؛ به این صورت که پس از حکایت گفتگویی میان اهل بهشت و اهل دوزخ، آمده است: ﴿وَبَيْنَهُمَا حِجَابٌ ۚ وَعَلَى الْأَعْرَافِ رِجَالٌ يَعْرِفُونَ كُلًّا بِسِيمَاهُمْ ۚ وَنَادَوْا أَصْحَابَ الْجَنَّةِ أَنْ سَلَامٌ عَلَيْكُمْ ۚ لَمْ يَدْخُلُوهَا وَهُمْ يَطْمَعُونَ ۝ وَإِذَا صُرِفَتْ أَبْصَارُهُمْ تِلْقَاءَ أَصْحَابِ النَّارِ قَالُوا رَبَّنَا لَا تَجْعَلْنَا مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ ۝ وَنَادَى أَصْحَابُ الْأَعْرَافِ رِجَالًا يَعْرِفُونَهُمْ بِسِيمَاهُمْ قَالُوا مَا أَغْنَى عَنْكُمْ جَمْعُكُمْ وَمَا كُنْتُمْ تَسْتَكْبِرُونَ ۝ أَهَؤُلَاءِ الَّذِينَ أَقْسَمْتُمْ لَا يَنَالُهُمُ اللَّهُ بِرَحْمَةٍ ۚ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ لَا خَوْفٌ عَلَيْكُمْ وَلَا أَنْتُمْ تَحْزَنُونَ﴾[۱]؛ «و میان آن دو حائلی است و بر بلندی‌ها مردانی هستند که همه را از روی‌هاشان می‌شناسند و اهل بهشت را ندا می‌دهند که سلام بر شما، به آن داخل نشده‌اند، ولی امید دارند و چون نگاهشان به اهل دوزخ می‌افتد می‌گویند: خدایا! ما را با گروه ظالمان قرار نده و کسانی که بر بلندی‌ها هستند مردانی را ندا می‌دهند که آنان را از روی‌هاشان می‌شناسند، می‌گویند: جمعیّت‌تان و استکباری که داشتید شما را به کار نیامد! آیا اینان کسانی هستند که سوگند می‌خوردید خداوند به آنان رحمتی نمی‌رساند؟! به بهشت درآیید که شما را باکی نیست و اندوهگین نخواهید شد». این‌ها آیاتی است که بیشتر مفسّران درباره‌ی‌شان متحیّر شده‌اند؛ چراکه نتوانسته‌اند مرجع ضمایر در آن‌ها را فهم کنند، در حالی که هر کس حقّ تدبّر در آن‌ها را ادا کند، مرجع ضمایر در آن‌ها را فهم می‌کند؛ با توجّه به اینکه قرآن برای اهل تدبّر آسان شده؛ چنانکه فرموده است: ﴿أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلَى قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا﴾[۲]؛ «آیا در قرآن تدبّر نمی‌کنند یا بر دل‌ها قفل‌هایی است؟!».

درباره‌ی اینکه اصحاب اعراف در روز قیامت چه کسانی هستند، میان مفسّران چهار نظر وجود دارد:

۱ . آنان فرشتگان هستند و این نظر بسیار ضعیفی است؛ چراکه فرشتگان در قرآن مرد دانسته نشده‌اند، همچنانکه زن دانسته نشده‌اند و ظاهر از تعبیر «رجال» مردانی از بنی آدم هستند.

۲ . آنان کودکان، دیوانگان و سایر مستضعفان هستند که نه شایسته‌ی بهشت و نه مستحقّ دوزخند و از این رو، در جایی میان بهشت و دوزخ نگاه داشته می‌شوند، ولی این نیز نظر بسیار ضعیفی است؛ زیرا چنین کسانی در حدّی نیستند که در روز قیامت بر بلندی‌ها بایستند و همه را از روی‌هاشان بشناسند و اهل بهشت را بشارت دهند و اهل دوزخ را توبیخ کنند! فارغ از آنکه صرفاً مرد نیستند تا اطلاق «رجال» بر آنان صحیح باشد، بلکه چه بسا بیشترشان زن و کودک هستند و از این رو، اطلاق «رجال» بر آنان از باب ذکر غالب نیز صحیح نیست.

۳ . آنان کسانی از مردمند که خوبی‌ها و بدی‌هاشان یکسان است، به نحوی که هم امیدوارند به بهشت درآیند و هم بیمناکند به دوزخ و این مشهورترین نظر موجود میان مفسّران و یکی از دو روایت رسیده از اهل بیت است، ولی آن را نیز نمی‌توان صحیح دانست؛ چراکه اوصاف ذکر شده برای اصحاب اعراف، با چنین کسانی نیز سازگار نیست؛ با توجّه به اینکه معنا ندارد چنین کسانی در روز قیامت بر بلندی‌ها بایستند و همه را از روی‌هاشان بشناسند و اهل بهشت را بشارت دهند و اهل دوزخ را توبیخ کنند، بل برای آنان شایسته است که مشغول کار خود باشند و غم خود را بخورند؛ چراکه خوبی‌ها و بدی‌هاشان یکسان است و با این وصف، اگر تخفیف خداوند شامل حالشان نشود، خود نیز از کسانی خواهند بود که توبیخشان می‌کنند!

۴ . آنان مردانی از اولیاء خدا هستند که از وحشت روز قیامت در امانند و در مکانی بلند می‌ایستند و با اهل بهشت و دوزخ سخن می‌گویند، همان طور که در دنیا آنان را به سوی بهشت می‌خواندند و از دوزخ برحذر می‌داشتند و این صحیح‌ترین نظر موجود و قوی‌ترین روایت رسیده از اهل بیت است که علامه منصور هاشمی خراسانی حفظه الله تعالی آن را تأیید و تبیین فرموده است؛ چنانکه یکی از یارانمان ما را خبر داد، گفت:

«سَأَلْتُ الْمَنْصُورَ عَنْ أَصْحَابِ الْأَعْرَافِ، فَقَالَ: مَا يَقُولُ هَؤُلَاءِ؟ قُلْتُ: يَقُولُونَ إِنَّهُمْ قَوْمٌ اسْتَوَتْ حَسَنَاتُهُمْ وَسَيِّئَاتُهُمْ، قَالَ: لَيْسَ كَمَا يَقُولُونَ، إِنَّهُمْ خُلَفَاءُ اللَّهِ فِي الْأَرْضِ، إِنَّهُمُ الْمُقَرَّبُونَ، يَقِفُونَ بِالْمَحَلِّ الْأَعْلَى بَيْنَ أَصْحَابِ الْيَمِينِ وَأَصْحَابِ الشِّمَالِ، فَيَعْرِفُونَ كُلًّا بِسِيمَاهُمْ وَيُنَادُونَهُمْ»؛ «از منصور درباره‌ی اصحاب اعراف پرسیدم، پس فرمود: این‌ها چه می‌گویند؟ گفتم: می‌گویند: آنان کسانی هستند که خوبی‌ها و بدی‌هاشان یکسان است، فرمود: چنین نیست که می‌گویند، آنان خلفاء خداوند در زمین هستند، آنان مقرّبان هستند که در مکان بالاتر، میان یاران راست و یاران چپ می‌ایستند و هر یک را از روی‌هاشان می‌شناسند و ندا می‌دهند».

همچنانکه یکی دیگر از یارانمان ما را خبر داد، گفت:

«سَأَلْتُ الْعَالِمَ عَنْ آيَاتِ الْأَعْرَافِ، فَقُلْتُ: ﴿وَعَلَى الْأَعْرَافِ رِجَالٌ يَعْرِفُونَ كُلًّا بِسِيمَاهُمْ﴾، فَقَالَ: هُمُ الْأَنْبِيَاءُ وَالصِّدِّيقُونَ، قُلْتُ: ﴿وَنَادَوْا أَصْحَابَ الْجَنَّةِ أَنْ سَلَامٌ عَلَيْكُمْ ۚ لَمْ يَدْخُلُوهَا وَهُمْ يَطْمَعُونَ﴾، فَقَالَ: إِنَّ الْأَنْبِيَاءَ وَالصِّدِّيقِينَ يُنَادُونَ أَصْحَابَ الْجَنَّةِ الَّذِينَ لَمْ يَدْخُلُوهَا وَهُمْ يَطْمَعُونَ أَنْ سَلَامٌ عَلَيْكُمْ، قُلْتُ: ﴿وَإِذَا صُرِفَتْ أَبْصَارُهُمْ تِلْقَاءَ أَصْحَابِ النَّارِ قَالُوا رَبَّنَا لَا تَجْعَلْنَا مَعَ الْقَوْمِ الظَّالِمِينَ﴾، قَالَ: هَذَا مِنْ قَوْلِ أَصْحَابِ الْجَنَّةِ الَّذِينَ لَمْ يَدْخُلُوهَا وَهُمْ يَطْمَعُونَ، وَلَيْسَ مِنْ قَوْلِ أَصْحَابِ الْأَعْرَافِ، قُلْتُ: هَاهُنَا زَلَّ الْقَوْمُ! ثُمَّ قُلْتُ: ﴿وَنَادَى أَصْحَابُ الْأَعْرَافِ رِجَالًا يَعْرِفُونَهُمْ بِسِيمَاهُمْ قَالُوا مَا أَغْنَى عَنْكُمْ جَمْعُكُمْ وَمَا كُنْتُمْ تَسْتَكْبِرُونَ﴾، قَالَ: إِنَّ الْأَنْبِيَاءَ وَالصِّدِّيقِينَ يُنَادُونَ رِجَالًا يَعْرِفُونَهُمْ بِسِيمَاهُمْ أَنَّهُمْ مِنْ أَصْحَابِ النَّارِ، فَيُوَبِّخُونَهُمْ، قُلْتُ: ﴿أَهَؤُلَاءِ الَّذِينَ أَقْسَمْتُمْ لَا يَنَالُهُمُ اللَّهُ بِرَحْمَةٍ﴾، قَالَ: هَذَا خِطَابٌ مِنَ الْأَنْبِيَاءِ وَالصِّدِّيقِينَ لِرِجَالٍ يَعْرِفُونَهُمْ بِسِيمَاهُمْ أَنَّهُمْ مِنْ أَصْحَابِ النَّارِ، فَيُشِيرُونَ فِيهِ إِلَى أَصْحَابِ الْجَنَّةِ الَّذِينَ لَمْ يَدْخُلُوهَا وَهُمْ يَطْمَعُونَ، فَيَقُولُونَ: ﴿أَهَؤُلَاءِ الَّذِينَ أَقْسَمْتُمْ لَا يَنَالُهُمُ اللَّهُ بِرَحْمَةٍ﴾، قُلْتُ: ﴿ادْخُلُوا الْجَنَّةَ لَا خَوْفٌ عَلَيْكُمْ وَلَا أَنْتُمْ تَحْزَنُونَ﴾، قَالَ: هَذَا خِطَابٌ مِنَ الْأَنْبِيَاءِ وَالصِّدِّيقِينَ لِأَصْحَابِ الْجَنَّةِ الَّذِينَ لَمْ يَدْخُلُوهَا وَهُمْ يَطْمَعُونَ، قُلْتُ: جَزَاكَ اللَّهُ خَيْرًا، فَقَدْ عَلَّمْتَ الْقُرْآنَ وَهَدَيْتَ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ»؛ «از عالم درباره‌ی آیات اعراف پرسیدم، پس گفتم: ”و بر بلندی‌ها مردانی هستند که همه را از روی‌هاشان می‌شناسند“، پس فرمود: آنان پیامبران و صدّیقان هستند، گفتم: ”و اهل بهشت را ندا می‌دهند که سلام بر شما، به آن داخل نشده‌اند، ولی امید دارند“، فرمود: پیامبران و صدّیقان، اهل بهشت را که هنوز به آن داخل نشده‌اند ولی امید دارند، ندا می‌دهند که سلام بر شما، گفتم: ”و چون نگاهشان به اهل دوزخ می‌افتد می‌گویند: خدایا! ما را با گروه ظالمان قرار نده“، فرمود: این سخن اهل بهشت است که هنوز به آن داخل نشده‌اند ولی امید دارند و سخن اصحاب اعراف نیست، گفتم: اینجاست که مردم لغزیدند (یعنی در فهم آیه دچار اشتباه شدند)! سپس گفتم: ”و کسانی که بر بلندی‌ها هستند مردانی را ندا می‌دهند که آنان را از روی‌هاشان می‌شناسند، می‌گویند: جمعیّت‌تان و استکباری که داشتید شما را به کار نیامد“، فرمود: پیامبران و صدّیقان، مردانی را که از روی‌هاشان می‌شناسند که اهل دوزخ هستند ندا می‌دهند و توبیخ می‌کنند، گفتم: ”آیا اینان کسانی هستند که سوگند می‌خوردید خداوند به آنان رحمتی نمی‌رساند؟!“ فرمود: این سخن پیامبران و صدّیقان خطاب به مردانی است که از روی‌هاشان می‌شناسند که اهل دوزخ هستند، پس در آن به اهل بهشت که هنوز به آن داخل نشده‌اند ولی امید دارند اشاره می‌کنند و می‌گویند: ”آیا اینان کسانی هستند که سوگند می‌خوردید خداوند به آنان رحمتی نمی‌رساند؟!“ گفتم: ”به بهشت درآیید که شما را باکی نیست و اندوهگین نخواهید شد“، فرمود: این سخن پیامبران و صدّیقان خطاب به اهل بهشت است که هنوز به آن داخل نشده‌اند ولی امید دارند، گفتم: خداوند به تو پاداش نیک دهد؛ چراکه قرآن را تعلیم دادی و به راه راست هدایت کردی».