به نماز غیر واجب از آن حیث که افزون بر نماز واجب است، «نافله» گفته می‌شود و آن بر دو گونه است: نماز غیر واجبی که پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم بر آن مراقبت داشته و از این حیث، «سنّت» محسوب می‌شود و نماز غیر واجبی که پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم بر آن مراقبت نداشته و از این حیث، سنّت محسوب نمی‌شود، ولی با توجّه به عمومات سخن خداوند درباره‌ی افزودن بر کارهای خیر، «مستحبّ» محسوب می‌شود؛ مانند سخن خداوند که فرموده است: ﴿وَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْرًا فَإِنَّ اللَّهَ شَاكِرٌ عَلِيمٌ﴾[۱]؛ «و هر کس کار خیری را داوطلبانه انجام دهد، بی‌گمان خداوند شکرگزاری داناست» و فرموده است: ﴿فَمَنْ تَطَوَّعَ خَيْرًا فَهُوَ خَيْرٌ لَهُ ۚ﴾[۲]؛ «و هر کس کار خیری را داوطلبانه انجام دهد، آن برای او بهتر است»، مشروط به اینکه جنبه‌ی تشریع و بدعت پیدا نکند؛ به این معنا که کیفیّتی اختراعی نداشته باشد یا به منزله‌ی سنّت گرفته نشود؛ چراکه در این صورت مستحبّ محسوب نمی‌شود؛ مانند نماز تراویح به جماعت در شب‌های ماه رمضان و برخی نمازها میان اهل تشیّع و اهل تصوّف که با عناوین گوناگون و کیفیّت‌های غریب بر بنیاد روایات ضعیف یا دستور العمل‌های خودساخته خوانده می‌شود.

اما بهترین نوافل، نوافلی است که پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم بر آن‌ها مراقبت داشته و از این حیث، سنّت محسوب می‌شوند؛ زیرا آن حضرت چیزی از خیر را باقی نگذاشته مگر اینکه انجام داده و از این رو، اسوه‌ی حسنه‌ای برای مسلمانان است؛ چنانکه خداوند فرموده است: ﴿لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَالْيَوْمَ الْـآخِرَ وَذَكَرَ اللَّهَ كَثِيرًا﴾[۳]؛ «هرآینه برای شما در رسول خدا اسوه‌ی حسنه‌ای برای کسی است که به خداوند و روز واپسین امید داشته باشد و خداوند را بسیار یاد کند»؛ همچنانکه سفارش‌های فراوانی از اهل بیت و صحابه درباره‌ی مراقبت بر این نوافل رسیده، بلکه مراقبت بر آن‌ها از دیرباز سیره‌ی صالحان بوده و ترک آن‌ها قبیح و نشانه‌ی سستی در دین شمرده شده است؛ چنانکه یکی از یارانمان ما را خبر داد، گفت:

«ذُكِرَ عِنْدَ الْمَنْصُورِ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، فَقُلْتُ: إِنَّهُ كَسْلَانُ، فَقَالَ: مَا هُوَ بِكَسْلَانَ وَلَكِنَّ الْكَسْلَانَ مَنْ يَتْرُكُ النَّافِلَةَ»[۴]؛ «مردی از یارانمان نزد منصور یاد شد، پس گفتم: او تنبل است، پس فرمود: او تنبل نیست، بل تنبل کسی است که نافله را ترک می‌کند!».

از این رو، برای مؤمن شایسته نیست که این نوافل را بدون عذری مانند سفر یا بیماری یا اشتغال به عبادتی مهم‌تر ترک کند؛ همچنانکه شایسته است هرگاه آن‌ها را ترک کرد، قضاءشان را به جای آورد؛ چنانکه یکی از یارانمان ما را خبر داد، گفت:

«كُنْتُ جَالِسًا عِنْدَ الْمَنْصُورِ، فَأَقْبَلَ عَلَيَّ فَقَالَ: إِنِّي لَأُحِبُّكَ يَا فُلَانٌ! قُلْتُ: الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِي حَبَّبَنِي إِلَى وَلِيِّهِ وَلَكِنْ لِمَاذَا؟! قَالَ: لِأَنَّكَ تَقْضِي مَا فَاتَكَ مِنَ النَّوَافِلِ وَلَا يَقْضِيهِ إِلَّا ذُو حَظٍّ عَظِيمٍ»[۵]؛ «نزد منصور نشسته بودم، پس به من روی نمود و فرمود: هرآینه من تو را دوست می‌دارم ای فلانی! گفتم: ستایش خداوند را که من را نزد ولیّش محبوب کرد، ولی برای چه؟! فرمود: برای اینکه تو نوافلی که از تو فوت می‌شود را قضا می‌کنی و آن‌ها را قضا نمی‌کند مگر صاحب بهره‌ای بزرگ».

اما بی‌گمان مهم‌ترین این نوافل، نافله‌ی شب است که روشنی چشم شب‌زنده‌داران است و درباره‌ی تعداد رکعات آن روایات متواتر و هماهنگی رسیده است[۶]. علاوه بر آن، روایات متواتر و هماهنگی در دست است که پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم پیش از فریضه‌ی صبح، دو رکعت نافله به جای می‌آورده و غالباً بعد از آن بر پهلوی راست خود دراز می‌کشیده است؛ همچنانکه تردیدی نیست آن حضرت پیش یا پس از نمازهای دیگر نیز نوافلی به جای می‌آورده است، ولی درباره‌ی تعداد رکعات آن‌ها میان روایات اختلاف وجود دارد و این احتمالاً از آنجا برخاسته که رویّه‌ی پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم درباره‌ی آن‌ها بر خلاف نافله‌ی شب و صبح، رویّه‌ی ثابتی نبوده؛ خصوصاً با توجّه به آنکه این نوافل -بر خلاف نافله‌ی شب و صبح- در ساعات اشتغال و معاشرت آن حضرت با مردم انجام می‌شده و تبعاً در زمان‌ها و مکان‌های مختلف بسته به حالات آن حضرت کم یا زیاد می‌شده است. با این حال، از روایات اهل بیت به دست می‌آید که آن حضرت معمولاً دو برابر رکعات فریضه، نافله می‌گزارده است: ۸ رکعت قبل از نماز ظهر و ۸ رکعت بعد از آن -گاه ۶ رکعت بعد از آن و ۲ رکعت قبل از نماز عصر و گاه ۴ رکعت بعد از آن و ۴ رکعت قبل از نماز عصر و گاه ۲ رکعت بعد از آن و ۶ رکعت قبل از نماز عصر- و ۴ رکعت بعد از نماز مغرب و ۲ رکعت بعد از نماز عشاء -غالباً به صورت نشسته تا مانند ۱ رکعت محسوب شود- و ۱۱ رکعت نماز شب قبل از طلوع فجر و ۲ رکعت قبل از نماز صبح که مجموعاً ۳۴ رکعت می‌شود[۷]؛ هر چند گاهی نیز به ۲۷ رکعت بسنده می‌فرموده؛ به این ترتیب که ۴ رکعت از نافله‌ی عصر و ۲ رکعت از نافله‌ی مغرب می‌کاسته و نافله‌ی عشاء را ترک می‌کرده است[۸]. همچنین، از روایات صحابه به دست می‌آید که آن حضرت به گزاردن ۱۲ رکعت نافله در شبانه‌روز -افزون بر نافله‌ی شب- سفارش می‌فرموده است[۹] و آن‌ها بنا بر روایت دو تن از همسران آن حضرت یعنی امّ حبیبه و عائشه و روایت برخی دیگر، ۴ رکعت قبل از نماز ظهر، ۲ رکعت بعد از آن، ۲ رکعت قبل از نماز عصر یا بعد از نماز عشاء، ۲ رکعت بعد از نماز مغرب و ۲ رکعت قبل از نماز صبح هستند[۱۰]، هر چند البانی روایت مشتمل بر ۲ رکعت قبل از نماز عصر را صحیح‌تر از روایت مشتمل بر ۲ رکعت بعد از نماز عشاء دانسته[۱۱] و حاکم نیشابوری نیز آن را صحیح بنا بر شرط مسلم شمرده و گفته است: «شَواهِدُها کُلُّها صَحِیحَةٌ»[۱۲]؛ «شواهد آن همگی صحیح هستند» و روایاتی از اهل بیت که ترک نافله‌ی عشاء را جایز دانسته‌اند نیز مؤیّد آن محسوب می‌شوند[۱۳]، بلکه ابن عبد البرّ در الإستذکار[۱۴] آن را روایت علیّ بن ابی طالب از پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم دانسته و در التمهید[۱۵] گفته است: «هُوَ مَحْفُوظٌ مِنْ حَدِیثِ عَلِيِّ بْنِ أَبي طالِبٍ وَ غَیْرِهِ»؛ «آن محفوظ از حدیث علیّ بن ابی طالب و دیگران است».

از اینجا معلوم می‌شود که حدّ اقلّ نوافل شبانه‌روز در سنّت پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم ۲۳ رکعت و حدّ اکثر آن‌ها ۳۴ رکعت است و این نظر منصور هاشمی خراسانی حفظه الله تعالی است؛ چنانکه یکی از یارانمان ما را خبر داد، گفت:

«سَأَلْتُ الْمَنْصُورَ عَنْ نَوَافِلِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ، فَقَالَ: ثَمَانٌ إِذَا زَالَتِ الشَّمْسُ وَثَمَانٌ بَعْدَ الظُّهْرِ وَأَرْبَعٌ بَعْدَ الْمَغْرِبِ وَرَكْعَتَانِ بَعْدَ الْعِشَاءِ وَثَمَانٌ صَلَاةُ اللَّيْلِ وَثَلَاثٌ صَلَاةُ الْوَتْرِ وَرَكْعَتَانِ قَبْلَ صَلَاةِ الْفَجْرِ، قُلْتُ: إِنِّي رُبَّمَا أَشْتَغِلُ فَلَا أُطِيقُ ذَلِكَ، فَقَالَ: مَهْمَا تَرَكْتَ مِنْهَا فَلَا تَتْرُكْ أَرْبَعًا قَبْلَ الظُّهْرِ وَرَكْعَتَيْنِ بَعْدَهُ وَرَكْعَتَيْنِ قَبْلَ الْعَصْرِ وَرَكْعَتَيْنِ بَعْدَ الْمَغْرِبِ وَصَلَاةَ اللَّيْلِ وَرَكْعَتَيِ الْفَجْرِ وَلَيْسَ عَلَيْكَ جُنَاحٌ أَنْ تُقَدِّمَ بَعْضَ نَوَافِلِ الظُّهْرِ فَتُصَلِّيَهَا قَبْلَ الزَّوَالِ فَإِنِّي رُبَّمَا أَفْعَلُ ذَلِكَ، قُلْتُ: كَيْفَ تُقَدِّمُهَا عَلَى الْوَقْتِ؟! قَالَ: لَا أَرَى بِذَلِكَ بَأْسًا، أَمَا قَالَ اللَّهُ: ﴿فَاسْتَبِقُوا الْخَيْرَاتِ ۚ﴾[۱۶]؟!»[۱۷]؛ «از منصور درباره‌ی نوافل شب و روز پرسیدم، پس فرمود: هشت رکعت بعد از زوال آفتاب و هشت رکعت بعد از نماز ظهر و چهار رکعت بعد از نماز مغرب و دو رکعت بعد از نماز عشاء و هشت رکعت نماز شب و سه رکعت نماز وتر و دو رکعت قبل از نماز صبح، گفتم: من گاهی مشغول می‌شوم و توان آن را ندارم، پس فرمود: هر چه از آن را ترک کردی، پس چهار رکعت قبل از نماز ظهر و دو رکعت بعد از آن و دو رکعت قبل از نماز عصر و دو رکعت بعد از نماز مغرب و نماز شب و دو رکعت (نافله‌ی) صبح را ترک نکن و بر تو گناهی نیست که برخی از نوافل ظهر را پیش بیندازی، پس پیش از زوال به جای آوری؛ چراکه من گاهی این کار را انجام می‌دهم، گفتم: چطور آن را بر وقت پیش می‌اندازی؟! فرمود: اشکالی در آن نمی‌بینم، آیا خداوند نفرموده است: <در خیرات پیشی بگیرید>؟!».

اما نماز معروف به «غُفَیْلَة» دو رکعتی است که اهل تشیّع میان نماز مغرب و عشاء می‌گزارند؛ به این ترتیب که در رکعت اوّل بعد از حمد می‌خوانند: ﴿وَذَا النُّونِ إِذْ ذَهَبَ مُغَاضِبًا فَظَنَّ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَيْهِ فَنَادَى فِي الظُّلُمَاتِ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا أَنْتَ سُبْحَانَكَ إِنِّي كُنْتُ مِنَ الظَّالِمِينَ ۝ فَاسْتَجَبْنَا لَهُ وَنَجَّيْنَاهُ مِنَ الْغَمِّ ۚ وَكَذَلِكَ نُنْجِي الْمُؤْمِنِينَ﴾[۱۸] و در رکعت دوم بعد از حمد می‌خوانند: ﴿وَعِنْدَهُ مَفَاتِحُ الْغَيْبِ لَا يَعْلَمُهَا إِلَّا هُوَ ۚ وَيَعْلَمُ مَا فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ ۚ وَمَا تَسْقُطُ مِنْ وَرَقَةٍ إِلَّا يَعْلَمُهَا وَلَا حَبَّةٍ فِي ظُلُمَاتِ الْأَرْضِ وَلَا رَطْبٍ وَلَا يَابِسٍ إِلَّا فِي كِتَابٍ مُبِينٍ﴾[۱۹] و سپس دست به قنوت بر می‌دارند و می‌گویند: «اللّهُمَّ إِنّي أَسْأَلُكَ بِمَفاتِحِ الْغَيْبِ الَّتِي لا يَعْلَمُها إِلّا أَنْتَ أَنْ تُصَلِّيَ عَلَى مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ أَنْ تَفْعَلَ بِي كَذا وَ كَذا اللّهُمَّ أَنْتَ وَلِيُّ نِعْمَتِي وَ الْقادِرُ عَلَى طَلِبَتِي تَعْلَمُ حاجَتِي فَأَسْأَلُكَ بِحَقِّ مُحَمَّدٍ و آلِهِ لَمّا قَضَيْتَها لِي» و این نمازی است که ابو جعفر طوسی در مصباح المتهجّد[۲۰] آن را به صورت مرسل از هشام بن سالم از امام جعفر بن محمّد صادق روایت کرده و سیّد بن طاووس در فلاح السائل[۲۱] سند آن را آورده و در آن مردی به نام ابو جعفر حسنی محمّد بن حسن اشتر است که مجهول است و ظاهراً روایت دیگری از او وجود ندارد و این به معنای آن است که این نماز با این کیفیّت ثابت نیست. آری، روایاتی در منابع شیعه[۲۲] و اهل سنّت[۲۳] در دست است که ساعت میان نماز مغرب و عشاء را «ساعت غفلت» دانسته و به گزاردن دو رکعت نماز در آن سفارش کرده و پیداست که نماز «غُفَیْلَة» با نظر به این روایات، پیشنهاد و نامگذاری شده است؛ همچنانکه در برخی روایات، افزون بر دو یا چهار رکعت نافله بعد از نماز مغرب، به گزاردن دو یا چهار رکعت نافله قبل از نماز عشاء سفارش شده است[۲۴] و این نیز می‌تواند همسو با روایات مذکور باشد. با این وصف، دو یا چهار رکعت نماز میان مغرب و عشاء «نماز غُفلیه» به معنای نماز در ساعت غفلت محسوب می‌شود و مستحبّ است، ولی کیفیّت مخصوصی برای آن ثابت نیست.