ظاهر از مرجع ضمیر در ﴿يَشَاءُ﴾، خداوند است؛ با این توضیح که مشیّت خداوند گاهی تشریعی است و در امر و نهی او ظهور می‌یابد، مانند مشیّت او درباره‌ی حکومتش؛ چنانکه فرموده است: ﴿وَاللَّهُ يُؤْتِي مُلْكَهُ مَنْ يَشَاءُ﴾[۱]؛ «و خداوند حکومتش را به هر کس می‌خواهد می‌دهد» و گاهی تکوینی است و مصداقی جز وجود و ماهیّت و حول و قوّه و استطاعت و اختیار و توفیقی که برای بندگانش قرار داده است ندارد، مانند مشیّت او درباره‌ی هدایت و ضلالت بندگانش؛ چنانکه فرموده است: ﴿وَلَوْ شَاءَ اللَّهُ لَجَعَلَكُمْ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلَكِنْ يُضِلُّ مَنْ يَشَاءُ وَيَهْدِي مَنْ يَشَاءُ ۚ وَلَتُسْأَلُنَّ عَمَّا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ﴾[۲]؛ «و اگر خداوند می‌خواست شما را امّتی یکپارچه قرار می‌داد، ولی هر کس را می‌خواهد گمراه و هر کس را می‌خواهد هدایت می‌کند و حتماً از کاری که انجام می‌دادید بازخواست می‌شوید» و این «بازخواست» از آن رو جایز است که مشیّت خداوند مبتنی بر عدل اوست و با عنایت به مشیّت انسان شکل می‌گیرد؛ به این معنا که مثلاً هدایت را برای کسی می‌خواهد که خود خواهان هدایت است و زمینه‌ی آن را فراهم می‌سازد و ضلالت را برای کسی می‌خواهد که خود خواهان هدایت نیست و زمینه‌ی آن را فراهم نمی‌سازد؛ چنانکه فرموده است: ﴿إِنَّ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ يَهْدِيهِمْ رَبُّهُمْ بِإِيمَانِهِمْ﴾[۳]؛ «هرآینه کسانی که ایمان آوردند و کارهای شایسته انجام دادند، پروردگارشان آنان را با ایمانشان هدایت می‌کند» و فرموده است: ﴿يَهْدِي بِهِ اللَّهُ مَنِ اتَّبَعَ رِضْوَانَهُ سُبُلَ السَّلَامِ وَيُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ بِإِذْنِهِ وَيَهْدِيهِمْ إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ﴾[۴]؛ «خداوند به وسیله‌ی آن کسانی که در پی خشنودی او هستند را به راه‌های سلامتی هدایت می‌کند و آنان را از تاریکی‌ها به سوی نور بیرون می‌آورد و آنان را به راهی راست هدایت می‌کند» و فرموده است: ﴿وَيَهْدِي إِلَيْهِ مَنْ يُنِيبُ﴾[۵]؛ «و کسی که انابه می‌کند را به سویش هدایت می‌کند» و فرموده است: ﴿إِنَّ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِآيَاتِ اللَّهِ لَا يَهْدِيهِمُ اللَّهُ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾[۶]؛ «هرآینه کسانی که به آیات خداوند ایمان نمی‌آورند، خداوند هدایت‌شان نمی‌کند و برایشان عذابی دردناک است» و فرموده است: ﴿إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ﴾[۷]؛ «هرآینه خداوند گروه کافران را هدایت نمی‌کند» و فرموده است: ﴿كَذَلِكَ يُضِلُّ اللَّهُ الْكَافِرِينَ﴾[۸]؛ «این گونه خداوند کافران را گمراه می‌کند» و فرموده است: ﴿إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الظَّالِمِينَ﴾[۹]؛ «هرآینه خداوند گروه ظالمان را هدایت نمی‌کند» و فرموده است: ﴿وَيُضِلُّ اللَّهُ الظَّالِمِينَ﴾[۱۰]؛ «و خداوند ظالمان را گمراه می‌کند» و فرموده است: ﴿إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْفَاسِقِينَ﴾[۱۱]؛ «هرآینه خداوند گروه فاسقان را هدایت نمی‌کند» و فرموده است: ﴿وَمَا يُضِلُّ بِهِ إِلَّا الْفَاسِقِينَ﴾[۱۲]؛ «و به وسیله‌ی آن جز فاسقان را گمراه نمی‌کند» و فرموده است: ﴿إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي مَنْ هُوَ كَاذِبٌ كَفَّارٌ﴾[۱۳]؛ «هرآینه خداوند کسی که دروغگویی ناسپاس است را هدایت نمی‌کند» و فرموده است: ﴿إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي مَنْ هُوَ مُسْرِفٌ كَذَّابٌ﴾[۱۴]؛ «هرآینه خداوند کسی که اسراف کننده‌ای دروغگوست را هدایت نمی‌کند» و فرموده است: ﴿كَذَلِكَ يُضِلُّ اللَّهُ مَنْ يَشَاءُ وَيَهْدِي مَنْ يَشَاءُ﴾[۱۵]؛ «این گونه خداوند هر کس را می‌خواهد گمراه و هر کس را می‌خواهد هدایت می‌کند» و با این وصف، مشیّت خداوند با اختیار انسان منافاتی ندارد و رافع مسؤولیّت او در دنیا و آخرت نیست؛ چنانکه فرموده است: ﴿فَإِمَّا يَأْتِيَنَّكُمْ مِنِّي هُدًى فَمَنِ اتَّبَعَ هُدَايَ فَلَا يَضِلُّ وَلَا يَشْقَى﴾[۱۶]؛ «پس هرگاه هدایتی از جانب من برایتان آمد، پس هر کس از هدایت من پیروی کند، نه گمراه می‌شود و نه بدبخت» و فرموده است: ﴿إِنَّ الَّذِينَ يَضِلُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِيدٌ بِمَا نَسُوا يَوْمَ الْحِسَابِ﴾[۱۷]؛ «هرآینه کسانی که از راه خداوند گمراه می‌شوند برایشان عذاب شدیدی است به سبب اینکه روز حساب را فراموش کردند».