لازم نیست که قضاء هر نماز در وقت آن به جای آورده شود، بلکه در هر ساعتی از شبانه‌روز به جای آورده شود کافی است؛ زیرا اصل و طبیعت قضاء نماز این است که در غیر وقت آن به جای آورده می‌شود؛ مانند کسی که نماز صبح او فوت شده است و آن را بعد از طلوع آفتاب به جای می‌آورد، در حالی که بعد از طلوع آفتاب وقت نماز صبح نیست، یا نماز عصر او فوت شده است و آن را بعد از غروب آفتاب به جای می‌آورد، در حالی که بعد از غروب آفتاب وقت نماز عصر نیست؛ چنانکه رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم فرموده است: «مَنْ نَسِيَ صَلَاةً فَلْيُصَلِّهَا إِذَا ذَكَرَهَا»[۱]؛ «هر کس نمازی را فراموش کرد، باید آن را هر زمانی که به یاد آورد بگزارد» و در روایتی از علي علیه السلام آمده است: «يُصَلِّيهَا مَتَى مَا ذَكَرَهَا فِي وَقْتٍ أَوْ فِي غَيْرِ وَقْتٍ»[۲]؛ «آن را به جای می‌آورد، هرگاه آن را به یاد آورد، در وقت بود یا در غیر وقت» و در روایتی از ابو جعفر باقر علیه السلام آمده است: «يَقْضِيهَا إِذَا ذَكَرَهَا فِي أَيِّ سَاعَةٍ ذَكَرَهَا مِنْ لَيْلٍ أَوْ نَهَارٍ»[۳]؛ «آن را قضا می‌کند هرگاه آن را به یاد آورد در هر ساعتی از شبانه‌روز» و ظاهر آن است که در این باره میان مسلمانان اختلافی نیست.

آری، میان آنان اختلاف است که آیا رعایت ترتیب نمازهای فوت‌شده یعنی قضاء آن‌ها به همان ترتیبی که فوت شده‌اند، لازم است یا نه؟ شافعی معتقد است که لازم نیست؛ چراکه نمازها مستقلّ از یکدیگر هستند و ترتیب‌شان تنها ناشی از ترتیب وقت‌شان در طول شبانه‌روز است که پس از فوت شدن وقت‌شان دیگر موضوعیّت ندارد و ابو حنیفه و مالک در خصوص نمازهای فوت‌شده در بیش از یک شبانه‌روز با او هم‌عقیده‌اند، ولی در خصوص نمازهای فوت‌شده در یک شبانه‌روز معتقدند که رعایت ترتیب لازم است و احمد و فقیهان شیعه معتقدند که فرقی میان نمازهای فوت‌شده در یک شبانه‌روز یا بیشتر نیست و رعایت ترتیب در هر دو لازم است و عقیده‌ی آنان معقول‌تر است؛ زیرا از نظر عقل، هر نمازی که زودتر فوت شده، به قضا سزاوارتر است و چیزی که می‌تواند بر این دلالت داشته باشد، روایتی از ابو جعفر باقر علیه السلام است که در آن آمده است: «إِذَا نَسِيتَ صَلَاةً أَوْ صَلَّيْتَهَا بِغَيْرِ وُضُوءٍ وَكَانَ عَلَيْكَ قَضَاءُ صَلَوَاتٍ فَابْدَأْ بِأَوَّلِهِنَّ، فَأَذِّنْ لَهَا وَأَقِمْ، ثُمَّ صَلِّهَا، ثُمَّ صَلِّ مَا بَعْدَهَا بِإِقَامَةٍ إِقَامَةٍ لِكُلِّ صَلَاةٍ»[۴]؛ «هرگاه نمازی را فراموش کردی یا بدون وضو گزاردی و بر عهده‌ی تو قضاء چند نماز بود، از اولین آن‌ها شروع کن، پس برای آن اذان و اقامه بگو و سپس نمازهای بعدی را با اقامه (و بدون اذان) به جای آور».

به هر حال، چیزی که مسلّم است و درباره‌ی آن اختلافی نیست این است که رعایت ترتیب نمازهای فوت‌شده یعنی قضاء آن‌ها به همان ترتیبی که فوت شده‌اند، بهتر است و با این وصف، شایسته نیست که دو یا چند نماز صبح به جای آورده شود و سپس دو یا چند نماز ظهر و به همین ترتیب، یا ابتدا نماز عصر به جای آورده شود و سپس نماز ظهر و به همین ترتیب، یا ابتدا نمازهای فوت‌شده‌ی امروز به جای آورده شود و سپس نمازهای فوت‌شده‌ی دیروز و به همین ترتیب، بل شایسته است که نمازهای فوت‌شده از آغاز تا کنون، به همان ترتیبی که فوت شده‌اند قضا شوند و این مقتضای عقل و موافق با احتیاط است، بلکه علامه منصور هاشمی خراسانی حفظه الله تعالی آن را موافق با کتاب خداوند دانسته و به آن امر فرموده است؛ چنانکه یکی از یارانمان ما را خبر داد، گفت:

«سَأَلْتُ الْمَنْصُورَ عَنْ قَضَاءِ الصَّلَوَاتِ الْفَائِتَةِ، فَقَالَ: اقْضُوا الْأُولَى فَالْأُولَى؛ فَقَدْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى: ﴿وَلَيْسَ الْبِرُّ بِأَنْ تَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ ظُهُورِهَا وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنِ اتَّقَى ۗ وَأْتُوا الْبُيُوتَ مِنْ أَبْوَابِهَا ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ﴾[۵]، قُلْتُ: أَرَأَيْتَ الَّذِي نَسِيَ الْأُولَى فَلَمْ يَذْكُرْهَا حَتَّى قَضَى الْـآخِرَةَ؟ قَالَ: لَا آمُرُهُ بِالْإِعَادَةِ إِذَا كَانَ نَاسِيًا أَوْ جَاهِلًا، فَقَدْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى: ﴿رَبَّنَا لَا تُؤَاخِذْنَا إِنْ نَسِينَا أَوْ أَخْطَأْنَا﴾[۶]»[۷]؛ «از منصور درباره‌ی قضاء نمازهای فوت‌شده پرسیدم، پس فرمود: (به ترتیب) از اول به آخر قضا کنید؛ چراکه خداوند بلندمرتبه فرموده است: <نیکی آن نیست که به خانه‌ها از پشت‌هاشان درآیید، بل نیکی آن است که پرهیزکار شوید و به خانه‌ها از درهاشان درآیید و از خداوند پروا کنید، باشد که رستگار شوید>، گفتم: اگر کسی نماز پیشین را فراموش کرد، پس آن را به یاد نیاورد مگر پس از اینکه نماز پسین را قضا کرد چطور؟ فرمود: او را به إعاده امر نمی‌کنم اگر فراموش کرده یا جاهل بوده؛ چراکه خداوند بلندمرتبه فرموده است: <پروردگارا! ما را مؤاخذه نکن اگر فراموش کردیم یا خطا کردیم>».