حدیث ۲۱
همواره در میان اهل دین کسی است که خداوند او را به کار گرفته است.
رَوَى أَبُو نُعَيْمٍ [ت۴۳۰هـ] فِي «مَعْرِفَةِ الصَّحَابَةِ»[۱]، قَالَ: حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ جَعْفَرِ بْنِ سُلَيْمٍ، حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ عَلِيٍّ الْأَبَّارُ، حَدَّثَنَا الْهَيْثَمُ بْنُ خَارِجَةَ، وَهِشَامُ بْنُ عَمَّارٍ، قَالَا: حَدَّثَنَا الْجَرَّاحُ بْنُ مَلِيحٍ، حَدَّثَنَا بَكْرُ بْنُ زُرْعَةَ، سَمِعْتُ أَبَا عِنَبَةَ الْخَوْلَانِيَّ، وَكَانَ مِمَّنْ صَلَّى الْقِبْلَتَيْنِ جَمِيعًا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ وَسَلَّمَ وَأَكَلَ الدَّمَ فِي الْجَاهِلِيَّةِ، سَمِعْتُ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ وَسَلَّمَ يَقُولُ:
«لَا يَزَالُ اللَّهُ يَغْرِسُ فِي هَذَا الدِّينِ بِغَرْسٍ يَسْتَعْمِلُهُمْ فِي طَاعَتِهِ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ».
ترجمه:
ابو نُعیم [د.۴۳۰ق] در کتاب «معرفة الصحابة» روایت کرده، (به این صورت که) گفته است: احمد بن جعفر بن سلیم ما را حدیث کرد، (گفت:) احمد بن علی ابّار ما را حدیث کرد، (گفت:) هیثم بن خارجة و هشام بن عمّار ما را حدیث کردند، گفتند: جرّاح بن ملیح ما را حدیث کرد، (گفت:) بکر بن زرعة ما را حدیث کرد، (گفت:) شنیدم ابو عنبة خولانی که همراه رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم روی به هر دو قبله نماز گزارده و در زمان جاهلیّت خون خورده بود، (می‌گوید:) که شنیدم رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم می‌فرماید:
«همواره خداوند در این دین کاشته‌هایی را می‌کارد که آنان را در طاعت خویش به کار می‌گیرد تا روز قیامت».
ملاحظه
قَالَ الْمَنْصُورُ حَفِظَهُ اللَّهُ تَعَالَى: هَذَا حَدِيثٌ غَرِيبٌ فِي اللَّفْظِ، وَلَكِنَّهُ مُوَافِقٌ لِسَائِرِ أَحَادِيثِ الْبَابِ فِي الْمَعْنَى، وَقَدْ صَحَّحَهُ قَوْمٌ، وَحَسَّنَهُ آخَرُونَ، وَرَوَاهُ يَعْقُوبُ بْنُ سُفْيَانَ [ت۲۷۷هـ] هَكَذَا: «لَا يَزَالُ اللَّهُ يَغْرِسُ فِي هَذَا الدِّينِ غَرْسًا يَسْتَعْمِلْهُمْ فِيهِ لِطَاعَتِهِ، أَوْ يَسْتَعْمِلْهُمْ بِطَاعَتِهِ»[۲]، وَاسْتِعْمَالُهُمْ يَعْنِي اتِّخَاذَهُمْ عُمَّالًا، فَهُمْ عُمَّالُ اللَّهِ فِي طَاعَتِهِ، وَإِنَّمَا قَالَ أَنَّهُ يَغْرِسُهُمْ لِأَنَّهُمْ كَشَجَرَةٍ طَيِّبَةٍ بَعْضُهَا مِنْ بَعْضٍ؛ كَمَا قَالَ: ﴿أَلَمْ تَرَ كَيْفَ ضَرَبَ اللَّهُ مَثَلًا كَلِمَةً طَيِّبَةً كَشَجَرَةٍ طَيِّبَةٍ أَصْلُهَا ثَابِتٌ وَفَرْعُهَا فِي السَّمَاءِ تُؤْتِي أُكُلَهَا كُلَّ حِينٍ بِإِذْنِ رَبِّهَا ۗ وَيَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثَالَ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَذَكَّرُونَ﴾[۳]، وَقَالَ: ﴿مَثَلُ نُورِهِ كَمِشْكَاةٍ فِيهَا مِصْبَاحٌ ۖ الْمِصْبَاحُ فِي زُجَاجَةٍ ۖ الزُّجَاجَةُ كَأَنَّهَا كَوْكَبٌ دُرِّيٌّ يُوقَدُ مِنْ شَجَرَةٍ مُبَارَكَةٍ زَيْتُونَةٍ لَا شَرْقِيَّةٍ وَلَا غَرْبِيَّةٍ يَكَادُ زَيْتُهَا يُضِيءُ وَلَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ ۚ نُورٌ عَلَى نُورٍ ۗ يَهْدِي اللَّهُ لِنُورِهِ مَنْ يَشَاءُ ۚ وَيَضْرِبُ اللَّهُ الْأَمْثَالَ لِلنَّاسِ ۗ وَاللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ﴾[۴]، وَهِيَ عِنْدَنَا شَجَرَةُ النُّبُوَّةِ، بِمَعْنَى أَهْلِ بَيْتِ النَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ وَسَلَّمَ؛ كَمَا رُوِيَ أَنَّهُ قَالَ: «نَحْنُ أَهْلُ الْبَيْتِ شَجَرَةُ النُّبُوَّةِ»[۵]، وَقَالَ اللَّهُ: ﴿فِي بُيُوتٍ أَذِنَ اللَّهُ أَنْ تُرْفَعَ﴾[۶]، وقال: ﴿إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِيمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِينَ ذُرِّيَّةً بَعْضُهَا مِنْ بَعْضٍ ۗ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ﴾[۷]، وَقَدْ أَصَابَ الْحَكِيمُ التِّرْمِذِيُّ [ت‌نحو۳۲۰هـ] إِذْ قَالَ: «غَرْسُ اللَّهِ مَحْرُوسٌ فِي الْأَحْوَالِ، وَمَحْفُوظٌ فِي الْأَصْلَابِ وَالْأَرْحَامِ، يَكْلَؤُهُ وَيَرْعَاهُ، وَهُمْ رِجَالُهُ فِي أَرْضِهِ، وَأَوْلِيَاؤُهُ وَالدُّعَاةُ إِلَيْهِ، وَغَرَسَهُمْ أَيِ اجْتَبَاهُمْ»[۸].
ترجمه:
منصور حفظه الله تعالی فرمود: این حدیث در لفظ غریب است، ولی در معنا با سایر احادیث باب موافق است و گروهی آن را صحیح و گروهی دیگر حَسَن شمرده‌اند و یعقوب بن سفیان [د.۲۷۷ق] نیز به این شکل آن را روایت کرده است: «همواره خداوند در این دین کاشته‌هایی را می‌کارد که آنان را برای طاعت خویش در آن به کار می‌گیرد یا آنان را با اطاعت از خویش به کار می‌گیرد» و به کار گرفتن آنان، به معنای قرار دادن آنان به عنوان کارگزار است، پس آنان کارگزاران خداوند در طاعتش هستند و به این دلیل فرموده است آنان را می‌کارد که آنان مانند شجره‌ای طیّبه، برخی از برخی دیگرند؛ چنانکه فرموده است: «آیا ندیدی که خداوند چگونه مَثَل کلمه‌ای طیّبه را به شجره‌ای طیّبه زد که اصل آن ثابت و فرع آن در آسمان است؟! هر زمانی میوه‌ی خود را به اذن پروردگارش می‌دهد و خداوند مثال‌ها را برای مردم می‌زند باشد که آنان متذکّر شوند» و فرموده است: «مَثَل نور او مانند شعله‌ای فروزان در چراغی تابان است که در شیشه‌ای شفّاف قرار دارد و شیشه‌ی شفّاف گویی ستاره‌ای درخشان است که از درخت مبارک زیتون که نه شرقی و نه غربی است مایه گرفته، تا حدّی که نزدیک است روغن آن شعله‌ور شود بدون اینکه آتشی آن را لمس کند، نوری بر روی نور، خداوند با نور خود هر که را بخواهد هدایت می‌کند و خداوند مثال‌ها را برای مردم می‌زند و خداوند به هر چیزی داناست» و آن نزد ما درخت نبوّت به معنای اهل بیت پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم است؛ چنانکه از آن حضرت روایت شده است که فرمود: «ما اهل بیت، درخت نبوّت هستیم» و خداوند فرموده است: «(نور خداوند) در بیوتی است که خداوند اذن داده است تا رفعت یابند» و فرموده است: «هرآینه خداوند آدم و نوح و خاندان ابراهیم و خاندان عمران را بر جهانیان برگزید؛ فرزندانی که برخی از برخی دیگرند و خداوند شنوایی داناست» و حکیم ترمذی [د.حدود۳۲۰ق] به درستی گفته است: «کاشته‌ی خداوند در دگرگونی‌ها نگاه داشته می‌شود و در پشت (مردان) و رحم (زنان) محفوظ می‌ماند، خداوند از آن پاسداری و مراقبت می‌کند و آنان مردان او در زمینش و اولیاء او و دعوت‌کنندگان به سویش هستند و منظور از اینکه آنان را کاشته این است که آنان را برگزیده است».
