خداوند ﴿مَطْلَعِ الْفَجْرِ﴾[۱]؛ «هنگام طلوع فجر» را اوّل وقت ﴿صَلَاةِ الْفَجْرِ﴾[۲]؛ «نماز فجر» قرار داده و فرموده است: ﴿وَقُرْآنَ الْفَجْرِ ۖ إِنَّ قُرْآنَ الْفَجْرِ كَانَ مَشْهُودًا﴾[۳]؛ «و قرآن فجر را، هرآینه قرآن فجر مشهود است» و آن با دمیدن سپیده در افق شناخته می‌شود که وقت امساک روزه‌دار است؛ چنانکه خداوند فرموده است: ﴿وَكُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ﴾[۴]؛ «و بخورید و بیاشامید تا آن گاه که خطّ سپید فجر برایتان از خطّ سیاه پدیدار شود» و آخر وقت نماز فجر را طلوع آفتاب قرار داده که سر زدن قرص خورشید از افق است؛ چنانکه فرموده است: ﴿وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ﴾[۵]؛ «و به ستایش پروردگارت تسبیح گوی پیش از طلوع آفتاب». همچنین، زوال آفتاب را اوّل وقت نماز ظهر و عصر قرار داده و فرموده است: ﴿أَقِمِ الصَّلَاةَ لِدُلُوكِ الشَّمْسِ﴾[۶]؛ «نماز را به هنگام زوال آفتاب بر پا دار» و آن هنگامی است که سایه‌ی هر چیزی پس از رسیدن به کوتاه‌ترین حدّ خود در روز، شروع به بلند شدن می‌کند؛ چنانکه فرموده است: ﴿أَلَمْ تَرَ إِلَى رَبِّكَ كَيْفَ مَدَّ الظِّلَّ وَلَوْ شَاءَ لَجَعَلَهُ سَاكِنًا ثُمَّ جَعَلْنَا الشَّمْسَ عَلَيْهِ دَلِيلًا﴾[۷]؛ «آیا ندیدی که پروردگارت چگونه سایه را بلند می‌گرداند و اگر می‌خواست آن را ساکن قرار می‌داد، سپس خورشید را دلیلی بر آن قرار دادیم» و آخر وقت نماز ظهر و عصر را غروب آفتاب قرار داده و فرموده است: ﴿وَسَبِّحْ بِحَمْدِ رَبِّكَ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَقَبْلَ الْغُرُوبِ﴾[۸]؛ «و به ستایش پروردگارت تسبیح گوی پیش از طلوع آفتاب و پیش از غروب» و آن هنگامی است که قرص خورشید در افق پنهان می‌شود؛ چنانکه فرموده است: ﴿فَقَالَ إِنِّي أَحْبَبْتُ حُبَّ الْخَيْرِ عَنْ ذِكْرِ رَبِّي حَتَّى تَوَارَتْ بِالْحِجَابِ﴾[۹]؛ «پس (سلیمان) گفت: من دوستی اسب را بر یاد پروردگارم پسندیدم تا آنکه (خورشید) در حجاب پنهان شد». همچنین، آغاز شب را اوّل وقت نماز مغرب و عشاء قرار داده و فرموده است: ﴿وَأَقِمِ الصَّلَاةَ طَرَفَيِ النَّهَارِ وَزُلَفًا مِنَ اللَّيْلِ﴾[۱۰]؛ «و نماز را در دو طرف روز و آغازی از شب اقامه کن» و آن هنگامی است که قرص خورشید در افق پنهان می‌شود و آخر وقت نماز مغرب و عشاء را اوج تاریکی شب قرار داده که نیمه‌ی شب است؛ چنانکه فرموده است: ﴿أَقِمِ الصَّلَاةَ لِدُلُوكِ الشَّمْسِ إِلَى غَسَقِ اللَّيْلِ﴾[۱۱]؛ «نماز را به هنگام زوال آفتاب تا اوج تاریکی شب اقامه کن»، هر چند بنا بر سنّت پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم و سیره‌ی اهل بیت و صحابه‌ی او و رویّه‌ی غالب مسلمانان، نماز عصر -جز به ندرت یا ضرورت یا هنگام سفر- در وقت عصر بر پا داشته می‌شود و آن هنگامی است که نیمی از وقت نماز ظهر و عصر گذشته است؛ به این صورت که مثلاً اگر زوال آفتاب ساعت ۱۲ و غروب آفتاب ساعت ۱۹ است، نماز عصر در ساعت ۱۵:۳۰ بر پا داشته می‌شود و نماز مغرب -جز به ندرت یا ضرورت یا هنگام سفر- پیش از زوال سرخی مغرب بر پا داشته می‌شود و نماز عشاء -جز به ندرت یا ضرورت یا هنگام سفر- در وقت خفتن بر پا داشته می‌شود و آن هنگامی است که نیمی از وقت نماز مغرب و عشاء گذشته است؛ به این صورت که مثلاً اگر غروب آفتاب ساعت ۱۹ و نیمه‌ی شب ساعت ۲۳ است، نماز عشاء در ساعت ۲۱ بر پا داشته می‌شود[۱۲].

از اینجا آشکار می‌شود که اوقات نماز با علم به موقعیّت خورشید در آسمان معلوم می‌شود و آن، از سه طریق به دست می‌آید:

۱ . مشاهده‌ی موقعیّت خورشید در آسمان با چشم خود که جز در دقایق نخستین فجر، طلوع، زوال و غروب کار دشواری نیست؛ با توجّه به سخن خداوند که فرموده است: ﴿حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَكُمُ الْخَيْطُ الْأَبْيَضُ مِنَ الْخَيْطِ الْأَسْوَدِ مِنَ الْفَجْرِ﴾[۱۳]؛ «تا آن گاه که خطّ سپید فجر برایتان از خطّ سیاه پدیدار شود».

۲ . شنیدن اذان شهر هرگاه بنا بر عادت یا قرائن معلوم باشد که بدون علم به آن گفته نمی‌شود؛ با توجّه به سخن خداوند که فرموده است: ﴿يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا نُودِيَ لِلصَّلَاةِ مِنْ يَوْمِ الْجُمُعَةِ فَاسْعَوْا إِلَى ذِكْرِ اللَّهِ﴾[۱۴]؛ «ای کسانی که ایمان آوردید! هرگاه برای نماز روز جمعه ندا داده شد، پس به سوی ذکر خداوند بشتابید» و فرموده است: ﴿وَإِذَا نَادَيْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ اتَّخَذُوهَا هُزُوًا وَلَعِبًا ۚ ذَلِكَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لَا يَعْقِلُونَ﴾[۱۵]؛ «و هنگامی که به سوی نماز ندا می‌دهید، آن را به سخره و بازی می‌گیرند، آن از این روست که آنان گروهی هستند که عقل را به کار نمی‌برند» و با توجّه به سخن مشهور پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم که فرموده است: «إِنَّ بِلَالًا يُؤَذِّنُ بِلَيْلٍ فَكُلُوا وَاشْرَبُوا حَتَّى يُنَادِيَ ابْنُ أُمِّ مَكْتُومٍ»[۱۶]؛ «هرآینه بلال در شب اذان می‌گوید، پس بخورید و بیاشامید تا آن گاه که ابن امّ مکتوم ندا دهد»، هر چند در روایات اهل بیت، نام بلال و ابن امّ مکتوم به جای یکدیگر آمده است[۱۷].

۳ . محاسبه‌ی ستاره‌شناسان مسلمان هرگاه میان مسلمانان متداول باشد و مورد اختلاف یا بر خلاف قرائن نباشد؛ با توجّه به اینکه عقلا در چنین هنگامی با آن یقین پیدا می‌کنند و خداوند فرموده است: ﴿إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُولُو الْأَلْبَابِ﴾[۱۸]؛ «تنها عقلا متذکّر می‌شوند».

آری، اگر مشاهده‌ی موقعیّت خورشید با چشم خود به سبب ابری بودن آسمان یا سببی دیگر میسّر نباشد و اذان شهر و محاسبه‌ی ستاره‌شناسان مسلمان، به سبب اختلاف یا سببی دیگر موجب یقین به فرا رسیدن وقت نشود، بر پا داشتن نماز جایز نیست، بلکه واجب است تا یقین به فرا رسیدن وقت صبر شود؛ فارغ از آنکه در هر حال اندکی صبر برای احتیاط بهتر است؛ چنانکه یکی از یارانمان ما را خبر داد، گفت:

«رَأَيْتُ الْمَنْصُورَ إِذَا يَسْمَعُ أَذَانَ الْفَجْرِ يَمْكُثُ رُبْعَ سَاعَةٍ ثُمَّ يُصَلِّي، وَإِذَا يَسْمَعُ أَذَانَ الظُّهْرِ يَمْكُثُ نِصْفَ سَاعَةٍ ثُمَّ يُصَلِّي، وَإِذَا يَسْمَعُ أَذَانَ الْمَغْرِبِ يَمْكُثُ عَشْرَ دَقَائِقَ ثُمَّ يُصَلِّي، وَلَا يَعْبَأُ بِأَذَانِ الْعَصْرِ وَلَا أَذَانِ الْعِشَاءِ -يَعْنِي إِنْ شَاءَ قَدَّمَ عَلَيْهِمَا وَإِنْ شَاءَ أَخَّرَ»[۱۹]؛ «منصور را دیدم که چون اذان صبح را می‌شنید، ربعِ ساعت درنگ می‌کرد و سپس نماز می‌گزارد و چون اذان ظهر را می‌شنید، نصفِ ساعت درنگ می‌کرد و سپس نماز می‌گزارد و چون اذان مغرب را می‌شنید، ده دقیقه درنگ می‌کرد و سپس نماز می‌گزارد و به اذان عصر و اذان عشاء اعتنایی نمی‌کرد -یعنی اگر می‌خواست بر آن دو مقدّم می‌داشت و اگر می‌خواست مؤخّر».

البته اذان مغرب در میان شیعه، به هنگام غروب آفتاب گفته نمی‌شود، بل حدود ۲۰ دقیقه پس از آن به هنگام زوال سرخی مشرق گفته می‌شود که تاریکی شب بالا می‌آید و ستارگان شروع به ظاهر شدن می‌کنند، در حالی که این کار بدعت است و توسّط یکی از فرقه‌های غالی شیعه رواج داده شده است؛ چنانکه یکی از یارانمان ما را خبر داد، گفت:

«صَلَّى الْمَنْصُورُ صَلَاةَ الْمَغْرِبِ، ثُمَّ سَمِعَ أَذَانًا، فَقَالَ: مَا هَذَا؟! قُلْنَا: هَذَا أَذَانُ الشِّيعَةِ! لَا يُؤَذِّنُونَ حَتَّى يَرْتَفِعَ اللَّيْلُ! فَقَالَ: غَلَبَ عَلَيْهِمُ الْخَطَّابِيَّةُ»[۲۰]؛ «منصور نماز مغرب را گزارد، سپس اذانی را شنید، پس فرمود: این چیست؟! گفتیم: این اذان شیعه است! اذان نمی‌گویند تا آن گاه که شب بالا بیاید! پس فرمود: خطابیّه بر آنان چیره شده‌اند».

همچنانکه برخی از مساجد اهل سنّت پیش از طلوع فجر اذان می‌گویند تا مردم را برای نماز بیدار کنند، در حالی که این کار شایسته نیست و چه بسا موجب اشتباه مردم می‌شود و بسیاری از آن‌ها -خصوصاً در ظهر- با نظر به وقت اقامه‌ی نماز جماعت و نه اوّل وقت نماز اذان می‌گویند، در حالی که این کار نیز شایسته نیست؛ چنانکه یکی از یارانمان ما را خبر داد، گفت:

«سَمِعَ الْمَنْصُورُ أَذَانًا قَبْلَ طُلُوعِ الْفَجْرِ، فَقَالَ: إِنَّ مِنَ الْمُؤَذِّنِينَ خُوَّانًا! قُلْتُ: جُعِلْتُ فِدَاكَ، إِنَّهُ يُرِيدُ أَنْ يُنَبِّهَ النَّاسَ لِلصَّلَاةِ، فَقَالَ: لَيْسَ لَهُ أَنْ يُؤَذِّنَ لِذَلِكَ وَلَكِنْ يُنَادِي الصَّلَاةُ خَيْرٌ مِنَ النَّوْمِ يَقُولُهَا مِرَارًا، قُلْتُ: هَلْ لَهُ أَنْ يُؤَخِّرَ الْأَذَانَ عَنِ الْوَقْتِ؟ قَالَ: لَيْسَ لَهُ أَنْ يَتَعَمَّدَ ذَلِكَ، قُلْتُ: إِنَّهُ يُرِيدُ أَنْ يُؤَخِّرَهُ إِلَى الصَّلَاةِ، قَالَ: إِذَا كَانَ مُؤَذِّنًا لِنَفْسِهِ فَلَا بَأْسَ وَلَكِنْ إِذَا أَرَادَ أَنْ يُؤَذِّنَ لِلنَّاسِ فَلَا يُؤَذِّنُ إِلَّا لِلْوَقْتِ، قُلْتُ: فَمَا بَالُ الشِّيعَةِ يُؤَخِّرُونَ الْأَذَانَ عَنِ الْمَغْرِبِ؟! قَالَ: إِنَّهُمْ مَا أُمِرُوا بِذَلِكَ وَلَكِنَّهُمْ أُمِرُوا بِتَأْخِيرِ الصَّلَاةِ قَلِيلًا إِنْ شَاؤُوا»[۲۱]؛ «منصور پیش از طلوع فجر اذانی را شنید، پس فرمود: هرآینه از مؤذّنان خائنانی هستند! گفتم: فدایت شوم، او می‌خواهد مردم را برای نماز بیدار کند، پس فرمود: او را نمی‌رسد که برای این منظور اذان بگوید، ولی ندا می‌دهد: نماز بهتر از خواب است و آن را چند بار تکرار می‌کند، گفتم: آیا او را می‌رسد که اذان را از وقتش به تأخیر بیندازد؟ فرمود: او را نمی‌رسد که عمداً این کار را انجام دهد، گفتم: او می‌خواهد آن را تا نماز به تأخیر بیندازد، فرمود: هرگاه برای خودش اذان می‌گوید اشکالی ندارد، ولی هرگاه می‌خواهد برای مردم اذان بگوید، جز به وقت اذان نمی‌گوید، گفتم: پس شیعیان را چه می‌شود که اذان را از مغرب به تأخیر می‌اندازند؟! فرمود: آنان به این کار امر نشدند، بل امر شدند که نماز را اندکی به تأخیر بیندازند اگر می‌خواهند».

از اینجا دانسته می‌شود که نشستن به انتظار اذان شیعیان در مغرب و اذان مساجد اهل سنّت خصوصاً در ظهر که بعضاً با توجّه به وقت اقامه‌ی نماز جماعت و نه اوّل وقت نماز اذان می‌گویند، وجهی ندارد؛ هر چند به نظر می‌رسد که رسانه‌های هر دو گروه جز در مغرب همزمان اذان می‌گویند.