لطفاً به نکات زیر توجّه فرمایید:

۱ . مسلّم است که خوردن مال حرام از روی علم -علاوه بر آثار اخروی- آثاری وضعی در زندگی دنیا دارد و آن‌ها آثاری پوشیده و ناخواسته هستند که در ظاهر به خوردن مال حرام ربطی ندارند؛ خواه با این تقریر که به آن ربطی غیر مستقیم و ناشناخته دارند و خواه با این تقریر که کیفرهایی مقرّر برای آن از جانب خداوند هستند و این واقعیّتی مجرّب و موافق با سخن خداوند است که فرموده است: ﴿أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ اجْتَرَحُوا السَّيِّئَاتِ أَنْ نَجْعَلَهُمْ كَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَوَاءً مَحْيَاهُمْ وَمَمَاتُهُمْ ۚ سَاءَ مَا يَحْكُمُونَ﴾[۱]؛ «آیا کسانی که بدی‌ها را مرتکب شدند پنداشتند آنان را مانند کسانی قرار می‌دهیم که ایمان آوردند و کارهای شایسته انجام دادند، زندگی‌شان و مرگشان یکسان است؟! بد قضاوت می‌کنند» و فرموده است: ﴿وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا إِلَى أُمَمٍ مِنْ قَبْلِكَ فَأَخَذْنَاهُمْ بِالْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ لَعَلَّهُمْ يَتَضَرَّعُونَ﴾[۲]؛ «و هرآینه به سوی امّت‌هایی پیش از تو فرستادیم، پس آنان را به سختی و زیان دچار کردیم باشد که آنان تضرّع کنند» و فرموده است: ﴿وَلَقَدْ أَخَذْنَا آلَ فِرْعَوْنَ بِالسِّنِينَ وَنَقْصٍ مِنَ الثَّمَرَاتِ لَعَلَّهُمْ يَذَّكَّرُونَ﴾[۳]؛ «و هرآینه فرعونیان را به خشکسالی و کمبود میوه‌ها دچار کردیم باشد که آنان متذکّر شوند»؛ همچنانکه روایات فراوانی در منابع شیعه و اهل سنّت بر این واقعیّت تأکید دارند؛ مانند روایتی از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم که در آن آمده است: «إِذَا ظَهَرَ الزِّنَا مِنْ بَعْدِي كَثُرَ مَوْتُ الْفَجْأَةِ وَإِذَا طُفِّفَ الْمِكْيَالُ وَالْمِيزَانُ أَخَذَهُمُ اللَّهُ بِالسِّنِينَ وَالنَّقْصِ وَإِذَا مَنَعُوا الزَّكَاةَ مَنَعَتِ الْأَرْضُ بَرَكَتَهَا مِنَ الزَّرْعِ وَالثِّمَارِ وَالْمَعَادِنِ كُلَّهَا وَإِذَا جَارُوا فِي الْأَحْكَامِ تَعَاوَنُوا عَلَى الظُّلْمِ وَالْعُدْوَانِ وَإِذَا نَقَضُوا الْعَهْدَ سَلَّطَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ عَدُوَّهُمْ وَإِذَا قَطَّعُوا الْأَرْحَامَ جُعِلَتِ الْأَمْوَالُ فِي أَيْدِي الْأَشْرَارِ وَإِذَا لَمْ يَأْمُرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَلَمْ يَنْهَوْا عَنِ الْمُنْكَرِ وَلَمْ يَتَّبِعُوا الْأَخْيَارَ مِنْ أَهْلِ بَيْتِي سَلَّطَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ شِرَارَهُمْ فَيَدْعُوا خِيَارُهُمْ فَلَا يُسْتَجَابُ لَهُمْ»[۴]؛ «هرگاه زنا پس از من ظاهر شود مرگ ناگهانی افزایش می‌یابد و هرگاه از پیمانه و ترازو کم گذاشته شود خداوند آنان را به خشک‌سالی و کمبود (موادّ غذایی) گرفتار می‌کند و هرگاه زکات را بازدارند زمین برکت خود را از زراعت و میوه‌ها و همه‌ی معادن باز می‌دارد و هرگاه در قضاوت‌ها ظلم کنند با یکدیگر در ظلم و تعدّی همکار می‌شوند و هرگاه پیمان را بشکنند خداوند دشمنشان را بر آنان مسلّط می‌کند و هرگاه خویشاوندی‌هاشان را قطع نمایند اموال در دست شریران قرار می‌گیرد و هرگاه امر به معروف و نهی از منکر نکنند و از نیکان اهل بیتم تبعیّت نکنند خداوند بدانشان را بر آنان مسلّط می‌کند، آن گاه خوبانشان دعا می‌کنند و برایشان مستجاب نمی‌شود» و روایتی از نیکان اهل بیت او که در آن آمده است: «إِذَا فَشَتْ أَرْبَعَةٌ ظَهَرَتْ أَرْبَعَةٌ: إِذَا فَشَى الزِّنَا ظَهَرَتِ الزَّلَازِلُ وَإِذَا أُمْسِكَتِ الزَّكَاةُ هَلَكَتِ الْمَاشِيَةُ وَإِذَا جَارَ الْحُكَّامُ فِي الْقَضَاءِ أُمْسِكَ الْقَطْرُ مِنَ السَّمَاءِ وَإِذَا خُفِرَتِ الذِّمَّةُ نُصِرَ الْمُشْرِكُونَ عَلَى الْمُسْلِمِينَ»[۵]؛ «هرگاه چهار چیز شایع شود چهار چیز ظاهر می‌شود: هرگاه زنا شیوع یابد زلزله‌ها ظاهر می‌شوند و هرگاه زکات باز داشته شود چهارپایان تلف می‌شوند و هرگاه قاضیان در قضاوت ستم کنند باران از آسمان باز داشته می‌شود و هرگاه امان نادیده گرفته شود مشرکان بر مسلمانان چیرگی می‌یابند» و روایاتی دیگر با این مضمون که در مجموع می‌توان آن‌ها را متواتر معنوی دانست[۶]؛ همچنانکه در حکمت منصور هاشمی خراسانی حفظه الله تعالی آمده است:

«گوشت مردم از حرام روییده و پوست آنان از خبیث برآمده است؛ چراکه چیزهای ناپاک را در کار کرده‌اند و برخی اموال برخی دیگر را به باطل خورده‌اند. تن‌ها از آن ناتوان شده و جان‌ها از آن کاهیده است. طبع‌ها از آن فاسد شده و مزاج‌ها از آن آمیخته است. امراض از آن شیوع یافته و عمرها از آن کوتاه گردیده است»[۷].

آری، تردیدی نیست که خوردن مال حرام از روی جهل -هرگاه تقصیری نباشد- عقاب اخروی ندارد؛ زیرا تکلیف جاهل قاصر، تکلیف ما لا یطاق و ظالمانه است که از خداوند عادل صادر نمی‌شود، امّا آیا آثاری وضعی در زندگی دنیا نیز ندارد؟ در این باره دو احتمال است: یکی آنکه ندارد؛ چراکه آثار وضعی خوردن مال حرام، ناشی از حرام بودن مال است، نه مال بودن حرام، در حالی که حرام بودن مال برای کسی است که از روی علم یا جهل تقصیری و نه از روی جهل قصوری آن را می‌خورد؛ با توجّه به اینکه خورنده‌ی آن از روی جهل قصوری شرعاً مال حرام نمی‌خورد تا برای او آثاری وضعی در زندگی دنیا داشته باشد و آیات و روایات رسیده در این باره از او انصراف دارند و احتمال دیگر آن است که آثار وضعی در زندگی دنیا دارد؛ زیرا مال حرام واقعیّتی عینی از سنخ آتش است که آثار آن اعتباری نیست تا محدود به آگاهان از آن باشد، بلکه طبیعی و تکوینی است و با این وصف، شامل هر کسی که آن را می‌خورد می‌شود، هر چند از آن آگاهی نداشته باشد؛ با این تفاوت که بدون آگاهی از آن، مستحقّ عقاب اخروی نیست و این با عدالت خداوند منافاتی ندارد؛ چراکه به او نسبت داده نمی‌شود، بل ناشی از ظلم کسی است که بر خلاف امر او، مال حرام را عالمانه به جاهل قاصر خورانده است، مانند ظلم کسی که عالمانه به او سم نوشانده یا او را در آتش انداخته است، بی‌آنکه ظلمش به خداوند نسبت داده شود و این واقعیّتی مجرّب و موافق با سخن خداوند است که فرموده است: ﴿وَاتَّقُوا فِتْنَةً لَا تُصِيبَنَّ الَّذِينَ ظَلَمُوا مِنْكُمْ خَاصَّةً ۖ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾[۸]؛ «و بترسید از فتنه‌ای که تنها به کسانی از شما که ظلم کردند نمی‌رسد و بدانید که عقاب خداوند شدید است» و فرموده است: ﴿وَلْيَخْشَ الَّذِينَ لَوْ تَرَكُوا مِنْ خَلْفِهِمْ ذُرِّيَّةً ضِعَافًا خَافُوا عَلَيْهِمْ فَلْيَتَّقُوا اللَّهَ وَلْيَقُولُوا قَوْلًا سَدِيدًا﴾[۹]؛ «و کسانی که اگر پس از خود فرزندان ناتوانی بر جای گذارند بر آنان می‌ترسند باید (از ظلم به فرزندان ناتوان دیگران) پروا کنند و باید به درستی سخن بگویند»؛ همچنانکه مال حرام را عین آتش دانسته و به عنوان نمونه، فرموده است: ﴿إِنَّ الَّذِينَ يَكْتُمُونَ مَا أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ الْكِتَابِ وَيَشْتَرُونَ بِهِ ثَمَنًا قَلِيلًا ۙ أُولَئِكَ مَا يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ إِلَّا النَّارَ وَلَا يُكَلِّمُهُمُ اللَّهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَلَا يُزَكِّيهِمْ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾[۱۰]؛ «هرآینه کسانی که آنچه خداوند از کتاب نازل کرده است را کتمان می‌کنند و آن را به بهایی اندک می‌فروشند آنان در شکم‌هاشان جز آتش را نمی‌خورند و خداوند در روز قیامت با آنان سخن نمی‌گوید و آنان را پاک نمی‌کند و برایشان عذابی دردناک است» و فرموده است: ﴿إِنَّ الَّذِينَ يَأْكُلُونَ أَمْوَالَ الْيَتَامَى ظُلْمًا إِنَّمَا يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ نَارًا ۖ وَسَيَصْلَوْنَ سَعِيرًا﴾[۱۱]؛ «هرآینه کسانی که اموال یتیمان را به ظلم می‌خورند جز این نیست که در شکم‌هاشان آتش را می‌خورند و به دوزخ خواهند رسید» و این مستلزم آن است که خوردن مال حرام -فارغ از آثار اخروی- آثاری وضعی مانند خوردن آتش داشته باشد و با این وصف، می‌توان گفت که در کتاب خداوند برای آن دو اثر پیشبینی شده است: یکی اثری وضعی مانند اثر آتش برای خورنده‌ی آن که مقیّد به علم یا تقصیر او نیست و در هر صورت دهان، حلق و معده‌ی او را می‌سوزاند و این مستفاد از سخن خداوند است که فرموده است: ﴿أُولَئِكَ مَا يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ إِلَّا النَّارَ﴾؛ «آنان در شکم‌هاشان جز آتش را نمی‌خورند» و فرموده است: ﴿إِنَّمَا يَأْكُلُونَ فِي بُطُونِهِمْ نَارًا﴾؛ «جز این نیست که در شکم‌هاشان آتش را می‌خورند» و دیگری اثری اخروی که مقیّد به علم یا تقصیر خورنده‌ی آن است و این مستفاد از سخن خداوند است که فرموده است: ﴿وَلَا يُكَلِّمُهُمُ اللَّهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَلَا يُزَكِّيهِمْ وَلَهُمْ عَذَابٌ أَلِيمٌ﴾؛ «و خداوند در روز قیامت با آنان سخن نمی‌گوید و آنان را پاک نمی‌کند و برایشان عذابی دردناک است» و فرموده است: ﴿وَسَيَصْلَوْنَ سَعِيرًا﴾؛ «و به دوزخ خواهند رسید» و از اینجا دانسته می‌شود که هر کس مال حرامی را به جاهل قاصری بخوراند، به او آسیب می‌رساند و گناهش را بر دوش می‌گیرد؛ چنانکه خداوند فرموده است: ﴿لِيَحْمِلُوا أَوْزَارَهُمْ كَامِلَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ ۙ وَمِنْ أَوْزَارِ الَّذِينَ يُضِلُّونَهُمْ بِغَيْرِ عِلْمٍ ۗ أَلَا سَاءَ مَا يَزِرُونَ﴾[۱۲]؛ «تا گناهان خود را به طور کامل در روز قیامت بر دوش گیرند و از گناهان کسانی که آنان را بدون علم گمراه می‌کنند، بدانید که بد چیزی را بر دوش می‌گیرند» و از این رو، برای مؤمن بایسته است که تا حدّ ممکن جز از طعام اهل ایمان و تقوا نخورد؛ چنانکه در روایتی از رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم رسیده است: «لَا تُصَاحِبْ إِلَّا مُؤْمِنًا وَلَا يَأْكُلْ طَعَامَكَ إِلَّا تَقِيٌّ وَلَا تَأْكُلْ طَعَامَ الْفَاسِقِينَ»؛ «جز با مؤمن همنشینی نکن و غذایت را جز پرهیزکار نخورد و غذای فاسقان را نخور»[۱۳] و این می‌تواند از مصادیق سخن خداوند باشد که فرموده است: ﴿فَلْيَنْظُرِ الْإِنْسَانُ إِلَى طَعَامِهِ﴾[۱۴]؛ «پس انسان باید به غذایش نظر داشته باشد».

۲ . اعمال عبادی انسان در گرو نیّت او هستند؛ به این معنا که جز با اخلاص برای خداوند پذیرفته نمی‌شوند؛ چنانکه خداوند فرموده است: ﴿فَاعْبُدِ اللَّهَ مُخْلِصًا لَهُ الدِّينَ﴾[۱۵]؛ «پس خداوند را با خالص کردن دین برایش عبادت کن» و پیامبرش فرموده است: «إِنَّمَا الْأَعْمَالُ بِالنِّيَّةِ»؛ «اعمال تنها به نیّت هستند» و با این وصف، هرگاه با نیّت سوء یا ناخالص انجام شوند، نه تنها آثار خوب اخروی ندارند، بلکه آثار بد اخروی و دنیوی دارند؛ چنانکه خداوند فرموده است: ﴿أُولَئِكَ حَبِطَتْ أَعْمَالُهُمْ فِي الدُّنْيَا وَالْـآخِرَةِ وَأُولَئِكَ هُمُ الْخَاسِرُونَ﴾[۱۶]؛ «آنان اعمالشان در دنیا و آخرت نابود شود و آنان همانا زیان‌کارانند». البته مراد از نیّت، علم به مبنا، کیفیّت و غایت اعمال عبادی است، نه علم به همه‌ی آثار دنیوی و اخروی آن‌ها و با این وصف، انجام آن‌ها با علم به مبنا، کیفیّت و غایت‌شان حتّی اگر بدون علم به همه‌ی آثار دنیوی و اخروی‌شان باشد، به این آثار می‌انجامد؛ چنانکه خداوند فرموده است: ﴿وَمَنْ يَتَّقِ اللَّهَ يَجْعَلْ لَهُ مَخْرَجًا ۝ وَيَرْزُقْهُ مِنْ حَيْثُ لَا يَحْتَسِبُ﴾[۱۷]؛ «و هر کس از خداوند بترسد برایش چاره‌ای می‌سازد و او را از جایی که نمی‌پندارد روزی می‌دهد» و فرموده است: ﴿فَلَا تَعْلَمُ نَفْسٌ مَا أُخْفِيَ لَهُمْ مِنْ قُرَّةِ أَعْيُنٍ جَزَاءً بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ﴾[۱۸]؛ «پس هیچ کس نمی‌داند که چه چیزی از روشنی چشم‌ها برایشان پنهان شده است به عنوان پاداشی در ازای عملی که انجام می‌دادند». بنابراین، اعمال عبادی هرگاه مطابق با امر خداوند و برای رضای او انجام شوند، مانند غذاهای پاکیزه‌ای هستند که فواید شناخته و ناشناخته‌ی بسیاری دارند و هرگاه بر خلاف امر خداوند یا برای رضای غیر او انجام شوند، مانند سمومی هستند که مضرّات شناخته و ناشناخته‌ی بسیاری دارند و خداوند تنها از پرهیزکاران می‌پذیرد.

گفتنی است برادر فاضل جناب آقای خسرو زند کریمی درباره‌ی آثار وضعی خوردن مال حرام، مقاله‌ای با عنوان «از لقمه‌هایی که می‌شویم» به رشته‌ی تحریر درآورده است که می‌توانید آن را در اینجا مطالعه کنید.