لطفاً به نکات زیر توجّه فرمایید:

۱ . ترکه‌ی مادر یعنی مالی که در زمان حیات و پیش از ابتلای او به بیماری منتهی به مرگ، برای او بوده است، تنها متعلّق به دختران او نیست، بلکه متعلّق به همه‌ی فرزندان اوست؛ با این تفاوت که سهم پسران او، دو برابر سهم دختران اوست؛ چراکه خداوند به صورت عام فرموده است: ﴿يُوصِيكُمُ اللَّهُ فِي أَوْلَادِكُمْ ۖ لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الْأُنْثَيَيْنِ﴾[۱]؛ «خداوند شما را درباره‌ی فرزندانتان وصیّت می‌کند، برای پسر مانند سهم دو دختر است»؛ همچنانکه به صورت خاص، به ارث بردن فرزندان از مادرشان اشاره کرده و فرموده است: ﴿وَلَكُمْ نِصْفُ مَا تَرَكَ أَزْوَاجُكُمْ إِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُنَّ وَلَدٌ ۚ فَإِنْ كَانَ لَهُنَّ وَلَدٌ فَلَكُمُ الرُّبُعُ مِمَّا تَرَكْنَ﴾[۲]؛ «و برای شما نصف چیزی است که زنانتان بر جای گذاشته‌اند اگر برایشان فرزندی نباشد، پس اگر برایشان فرزندی باشد، برای شما یک چهارم چیزی است که بر جای گذاشته‌اند»؛ با توجّه به اینکه کاهش سهم شوهر، به سبب وجود سهم برای فرزندان زن است و فرزندان زن، شامل دختران و پسران او می‌شوند.

۲ . برای پدر و مادر -هرگاه به خداوند و روز قیامت باور دارند- شایسته است که به حکم خداوند درباره‌ی میراث‌شان گردن نهند و برای تغییر آن تلاش نکنند؛ چراکه حکم خداوند درباره‌ی میراث‌شان عادلانه است و هر گونه تلاش برای تغییر آن، تلاش برای جلوگیری از اجرای عدالت محسوب می‌شود که کاری ظالمانه است؛ مگر اینکه فرزندانشان منحرف یا فاسق باشند؛ چراکه در این صورت، پدر و مادر می‌توانند در زمان حیات خود و پیش از ابتلا به بیماری منتهی به مرگ، همه‌ی اموال خود -به استثنای چیزی که برای ادامه‌ی حیات‌شان به آن نیاز دارند- را برای خداوند وقف کنند یا صدقه دهند و اگر برخی فرزندانشان منحرف یا فاسق و برخی دیگر مؤمن و صالح هستند، برای پدر و مادر جایز است که در زمان حیات خود و پیش از ابتلا به بیماری منتهی به مرگ، همه‌ی اموال خود -به استثنای چیزی که برای ادامه‌ی حیات‌شان به آن نیاز دارند- را به فرزندان مؤمن و صالح خود هبه کنند؛ چراکه این کار در چنین حالتی، جلوگیری از عدالت محسوب نمی‌شود، بل خودداری از کمک کردن به منحرفان و فاسقان محسوب می‌شود که کاری جایز، بلکه واجب است؛ چنانکه خداوند فرموده است: ﴿وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ ۚ وَاتَّقُوا اللَّهَ ۖ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ﴾[۳]؛ «و به یکدیگر در گناه و تعدّی یاری نرسانید و از خداوند بترسید؛ چراکه عقاب خداوند شدید است». بدون شک شایسته نیست که فرزندی منحرف و فاسق، به پشتوانه‌ی میراث پدر و مادرش، به قدرت و امکانات دست یابد و در زمین ظلم و فساد انگیزد، تا با این شیوه هم خود را شقی گرداند و هم پدر و مادرش را در قبر برنجاند و هم به مسلمانان زیان برساند. از این رو، برای پدر و مادر شایسته است که هرگاه در فرزندان خود شر می‌بینند و خیری نمی‌بینند، اموال خود را برای آنان باقی نگذارند، بلکه در راه خداوند هزینه کنند؛ چراکه این کاری حکیمانه و پرهیزکارانه است؛ مشروط به اینکه اختلاف با فرزندانشان درباره‌ی مسائل دنیوی را مبنای قضاوت درباره‌ی آنان قرار ندهند و آنان را تنها به سبب برخی نافرمانی‌ها یا کوتاهی‌های معمول در رابطه با خود، به منزله‌ی منحرف و فاسق نپندارند، بلکه تنها دین را ملاک قرار دهند و عقاید و اعمال فرزندانشان در رابطه با خداوند و بندگانش را در نظر بگیرند؛ چنانکه یکی از یارانمان ما را خبر داد، گفت:

«قُلْتُ لِلْمَنْصُورِ: إِنَّ أَبِي قَالَ لِإِخْوَتِي: إِذَا أَنَا مِتُّ فَلَا تُؤْتُوا فُلَانًا شَيْئًا مِنْ مِيرَاثِي؛ لِأَنَّهُ تَرَكَ أَهْلَهُ وَدَارَهُ وَذَهَبَ إِلَى الْمَنْصُورِ! فَقَالَ الْمَنْصُورُ: كَذَبَ، لَيْسَ لَهُ ذَلِكَ، إِنَّمَا أَطَعْتَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ، قُلْتُ: هَلْ لِلْأَبِ أَنْ يَحْرُمَ أَوْلَادَهُ مِنَ الْمِيرَاثِ؟ قَالَ: لَيْسَ لَهُ ذَلِكَ وَلَا كَرَامَةَ، إِلَّا أَنْ يُحِسَّ مِنْهُمْ كُفْرًا أَوْ ظُلْمًا أَوْ فِسْقًا بَيِّنًا، فَلَهُ أَنْ يُنْفِقَ أَمْوَالَهُ قَبْلَ أَنْ يَحْضُرَهُ الْمَوْتُ، لِكَيْ لَا يَبْقَى لَهُمْ شَيْءٌ يَسْتَعِينُونَ بِهِ عَلَى كُفْرِهِمْ أَوْ ظُلْمِهِمْ أَوْ فِسْقِهِمْ، قُلْتُ: فَإِنْ عَلِمَ فِي أَحَدٍ مِنْهُمْ خَيْرًا، أَلَهُ أَنْ يَهَبَهُ أَمْوَالَهُ كُلَّهَا وَيَتْرُكَ الْـآخَرِينَ؟ قَالَ: لَا جُنَاحَ عَلَيْهِ إِذَا عَلِمَ فِيهِ خَيْرًا فِي الدِّينِ، وَلَا يُؤْثِرُهُ لِحُبٍّ وَلَا نَفْعٍ فِي الدُّنْيَا، إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى لَمَّا قَالَ إِبْرَاهِيمُ: ﴿وَمِنْ ذُرِّيَّتِي ۖ قَالَ لَا يَنَالُ عَهْدِي الظَّالِمِينَ﴾[۴]، فَخَصَّ الصَّالِحِينَ مِنْ ذُرِّيَّتِهِ»[۵]؛ «به منصور گفتم: پدرم به برادرانم گفته است: هرگاه من مردم، به فلانی چیزی از میراثم ندهید؛ چراکه او خانه و خانواده‌اش را ترک کرده و به نزد منصور رفته است! منصور فرمود: دروغ گفته است، او را نمی‌رسد که این کار را انجام دهد، هرآینه تو از خداوند و پیامبرش اطاعت کرده‌ای، گفتم: آیا پدر می‌تواند فرزندانش را از میراث محروم کند؟ فرمود: او را نمی‌رسد که این کار را انجام دهد و حُسنی ندارد، مگر اینکه کفر یا ظلم یا فسقی آشکار در آنان ببیند، پس در این صورت می‌تواند اموالش را پیش از آنکه مرگش فرا رسد انفاق کند، تا برای آنان چیزی باقی نماند که از آن برای کفر یا ظلم یا فسق خود کمک بگیرند، گفتم: اگر در یکی از آنان خیری بیابد، آیا می‌تواند همه‌ی اموالش را به او ببخشد و دیگران را واگذارد؟ فرمود: گناهی بر او نیست هرگاه در او خیری در دین بیابد، ولی او را به خاطر دوست داشتن یا فایده داشتنش در دنیا برتری نمی‌دهد، هرآینه خداوند بلندمرتبه هنگامی که ابراهیم گفت: <و از فرزندانم، فرمود: عهد من به ظالمان نمی‌رسد>، پس صالحان را از میان فرزندان او مخصوص ساخت».

۳ . اگر پدر و مادر در زمان حیات خود و پیش از ابتلا به بیماری منتهی به مرگ، همه‌ی مال خود را بدون عذر موجّه، به یکی از فرزندانشان ببخشند، کاری ناپسند انجام داده‌اند، ولی سایر فرزندانشان نمی‌توانند پس از مرگ آن دو، اعتراض کنند؛ چراکه مال بخشیده شده در این زمان، جزء ترکه‌ی آن دو محسوب نمی‌شود. با این حال، برای فرزندی که همه‌ی مال پدر و مادر به او بخشیده شده، مستحبّ است که چیزی از آن را به برادران و خواهران خود بدهد و آنان را راضی کند و به خاطر دنیا از خود نرنجاند.

۴ . اگر پدر و مادر در زمان حیات خود، همه‌ی مالشان را به یکی از فرزندانشان نبخشیده باشند، بل تنها وصیّت کرده باشند که بعد از مرگشان، همه‌ی مالشان به او داده شود و به دیگران نرسد، وصیّت‌شان باطل است؛ چراکه وصیّت آن دو نمی‌تواند حکم خداوند را تغییر دهد و حقّ وارثان را ضایع گرداند؛ خصوصاً با توجّه به اینکه خداوند مشروعیّت وصیّت را منوط به «معروف بودن» یعنی متعارف و منصفانه بودن آن کرده و فرموده است: ﴿كُتِبَ عَلَيْكُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ إِنْ تَرَكَ خَيْرًا الْوَصِيَّةُ لِلْوَالِدَيْنِ وَالْأَقْرَبِينَ بِالْمَعْرُوفِ﴾[۶]؛ «برای شما تشریع شد که هرگاه یکی از شما را مرگ فرا رسید، اگر مالی باقی گذاشته است، برای پدر و مادر و نزدیکان به صورت معروف (یعنی متعارف و منصفانه) وصیّت کند»، بلکه تغییر وصیّت هرگاه به صورت معروف (یعنی متعارف و منصفانه) نباشد را جایز دانسته و فرموده است: ﴿فَمَنْ خَافَ مِنْ مُوصٍ جَنَفًا أَوْ إِثْمًا فَأَصْلَحَ بَيْنَهُمْ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ ۚ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ﴾[۷]؛ «پس هر کس از جانبداری یا گناه وصیّت کننده بترسد، پس (با عمل بر خلاف وصیّت او) میان وارثان را اصلاح کند، گناهی بر او نیست، هرآینه خداوند آمرزنده‌ای مهربان است».