علم در کتاب خداوند، معرفتی یقینی در قلب است که به هدایت انسان در دنیا و سعادت او در آخرت می‌انجامد و نشانه‌ی آن «خشیت» به معنای تقوا و فروتنی در برابر حقّ است.

[۱] معرفتی یقینی است؛ زیرا تصوّرات و تصدیقات مبتنی بر ظن و تخمین که بیشتر اندوخته‌های مردم را تشکیل می‌دهند، علم محسوب نمی‌شوند؛ چنانکه خداوند فرموده است: ﴿قُلْ هَلْ عِنْدَكُمْ مِنْ عِلْمٍ فَتُخْرِجُوهُ لَنَا ۖ إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَإِنْ أَنْتُمْ إِلَّا تَخْرُصُونَ﴾[۱]؛ «بگو آیا نزد شما هیچ علمی هست که آن را برای ما بیرون آورید؟ شما جز از ظن پیروی نمی‌کنید و جز تخمین نمی‌زنید».

[۲] در قلب است؛ زیرا محفوظاتی که تنها بر زبان جاری می‌شوند، علم نیستند، بل تقلید از اهل علم به معنای تکرار سخنان آنان هستند و از این رو، آثار و برکات علم را ندارند؛ مانند عباراتی عالمانه که یک طوطی بر زبان می‌آورد و علّت آن کثرت شنیدنش از عالمان است و از این رو، هیچ رشدی در شخصیّت واقعی او پدید نمی‌آورد و این مراد علامه منصور هاشمی خراسانی حفظه الله تعالی از گفتاری است که یکی از یارانمان ما را از آن خبر داد، گفت:

«قُلْتُ لِلْمَنْصُورِ: بَلَّغْتُ قَوْلَكَ عَالِمَيْنِ مِنْ عُلَمَاءِ قُمَّ، فَكَذَّبَهُ أَحَدُهُمَا وَسَكَتَ الْـآخَرُ! قَالَ: هَلَكَ الْأَوَّلُ، وَنَظَرَ الْـآخَرُ لِنَفْسِهِ! أَلَا إِنَّهُ لَوْ دَامَ فِي سُكُوتِهِ هَلَكَ! وَيْلَهُ كَيْفَ يَسْكُتُ؟! وَلَا يَرَى إِلَّا جَمِيلًا! ثُمَّ قَالَ: لَيْسَ مَنْ سَرَقَ عِلْمًا عَالِمًا، وَلَكِنَّ الْعَالِمَ مَنْ مَلَكَهُ وَأَحْرَزَهُ فِي قَلْبِهِ»[۲]؛ «به منصور گفتم: سخن تو را به دو تن از علمای قم رساندم، پس یکی از آن دو تکذیبش کرد و دیگری سکوت نمود! فرمود: اوّلی هلاک شد و دیگری به خود مهلت داد! بدان که او (نیز) اگر به سکوت خود ادامه دهد، هلاک می‌شود! وای بر او! چگونه سکوت می‌کند؟! در حالی که جز زیبایی نمی‌بیند! سپس فرمود: کسی که علمی را دزدیده، عالم نیست، بل عالم کسی است که آن را مالک شده و در قلب خود جای داده است».

[۳] به هدایت انسان در دنیا و سعادت او در آخرت می‌انجامد؛ زیرا کسی که در دنیا گمراه و در آخرت بدبخت است، عالم محسوب نمی‌شود، بلکه از زمره‌ی جاهلان است، اگرچه فقیه یا فیلسوف یا دکتر یا مهندس باشد؛ چنانکه یکی از یارانمان ما را خبر داد، گفت:

«قُلْتُ لِلْمَنْصُورِ: إِنَّ لِي جَارًا عَلَّامَةً قَدْ حَفِظَ أَلْفَ حَدِيثٍ بِإِسْنَادِهِ وَلَا تَسْأَلُهُ عَنْ شَيْءٍ مِنْ كِتَابِ اللَّهِ تَعَالَى إِلَّا وَيُخْبِرُكَ بِهِ وَيَعْلَمُ الْفِقْهَ وَاللُّغَةَ وَالتَّفْسِيرَ! قَالَ: أَيَعْلَمُ أَنَّ لِلَّهِ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً؟! قُلْتُ: لَا، قَالَ: فَإِنَّهُ مِنَ الْجَاهِلِينَ»[۳]؛ «به منصور گفتم: من همسایه‌ای بسیار دانشمند دارم که هزار حدیث را با اسنادش در حفظ دارد و از او چیزی درباره‌ی کتاب خداوند بلندمرتبه نمی‌پرسی مگر اینکه پاسخ می‌دهد و با فقه و لغت و تفسیر نیز آشناست! فرمود: آیا می‌داند که برای خداوند در زمین خلیفه‌ای وجود دارد؟! گفتم: نه! فرمود: پس او از جاهلان است!».

[۴] نشانه‌ی آن «خشیت» به معنای تقوا و فروتنی در برابر حقّ است؛ چراکه خداوند فرموده است: ﴿إِنَّمَا يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ﴾[۴]؛ «از میان بندگان خداوند تنها علما از او خشیت دارند». بنابراین، کسی که از گناه نمی‌پرهیزد یا در برابر حق سر فرود نمی‌آورد، بلکه چون به سویش دعوت می‌شود، از تکبّر و حسد به خشم می‌آید، جاهل است، اگرچه عوام او را عالم بپندارند.

این‌ها ویژگی‌های علم است و هر چیزی که علم انگاشته می‌شود، ولی یکی از این چهار ویژگی را ندارد، علم نیست، بلکه شبیه به علم است. بنابراین، شناخت یک چیز، هرگاه یقینی باشد و در قلب جای گرفته باشد و به هدایت انسان در دنیا و سعادت او در آخرت کمک کند و بر تقوا و فروتنی او در برابر حقّ بیفزاید، علم است و هرگاه یقینی نباشد یا در قلب جای نگرفته باشد یا به هدایت انسان در دنیا و سعادت او در آخرت کمکی نکند یا بر تقوا و فروتنی او در برابر حقّ نیفزاید، علم نیست، بلکه شبیه به علم است. از اینجا دانسته می‌شود که ممکن است چیزی برای کسی علم نباشد، ولی برای کسی دیگر علم باشد؛ مانند ده‌ها حدیث درباره‌ی لزوم تمسّک به اهل بیت پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم که نزد اهل حدیث وجود دارد، ولی آنان را عالم نمی‌سازد، در حالی که مؤمنان را عالم می‌سازد، هنگامی که آن‌ها را می‌شنوند و می‌فهمند و به دل می‌سپارند و به کار می‌بندند و از این رو، در حدیث مشهور نبوی آمده است: «رُبَّ حَامِلِ فِقْهٍ وَلَا فِقْهَ لَهُ وَرُبَّ حَامِلِ فِقْهٍ إِلَى مَنْ هُوَ أَفْقَهُ مِنْهُ»[۵]؛ «چه بسیار حامل دانشی که خود دانشی ندارد و چه بسیار حامل دانشی به سوی کسی که از او دانشمندتر است».