Илм дар китоби Худованд, маърифати яқин дар қалб аст ки ба ҳидояти инсон дар дунё ва саъодати ӯ дар охират меанҷомад ва нишонаи он «Хашият» ба маънои тақво ва фурутанӣ дар баробари ҳақ аст.

[1] Маърифатӣ яқинӣ аст; Зеро тасаввурот ва тасдиқоти мубтанӣ бар занн ва тахмин ки бештари андухтаҳои мардумро ташкил медиҳанд, илм маҳсуб намешаванд; Чунонки Худованд фармудааст: ﴿قُلْ هَلْ عِنْدَكُمْ مِنْ عِلْمٍ فَتُخْرِجُوهُ لَنَا ۖ إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَإِنْ أَنْتُمْ إِلَّا تَخْرُصُونَ﴾[1]; «Бигӯ оё назди шумо ҳеҷ илме ҳаст ки онро барои мо берун оваред? Шумо ҷуз аз занн пайравӣ намекунед ва ҷуз тахмин намезанед».

[2] Дар қалб аст; Зеро маҳфузоте ки танҳо бар забон ҷорӣ мешаванд, илм нестанд, бал тақлид аз аҳли илм ба маънои такрори суханони онон ҳастанд ва аз ин рӯ, осор ва баракоти илмро надоранд; Монанди иборатӣ олимона ки як тӯтӣ бар забон меоварад ва иллати он касрати шуниданаш аз олимон аст ва аз ин рӯ, ҳеҷ рушде дар шахсияти воқеъии ӯ падид намеоварад ва ин муроди аллома Мансури Ҳошимии Хуросонӣ ҳафизаҳуллоҳ таъоло аз гуфторе аст ки яке аз ёронамон моро аз он хабар дод, гуфт:

«قُلْتُ لِلْمَنْصُورِ: بَلَّغْتُ قَوْلَكَ عالِمَیْنِ مِنْ عُلَماءِ قُمَ فَکَذَّبَهُ أَحَدُهُما وَسَکَتَ الْآخَرُ! قالَ: هَلَكَ الْأَوَّلُ وَنَظَرَ الْآخَرُ لِنَفْسِهِ! أَلا إِنَّهُ لَوْ دامَ فِي سُکُوتِهِ هَلَكَ! وَیْلَهُ کَیْفَ یَسْکُتُ؟! وَلا يَرَى إِلّا جَمِیلاً! ثُمَّ قالَ: لَیْسَ مَنْ سَرَقَ عِلْماً عالِماً وَلکِنَّ الْعالِمَ مَنْ مَلَکَهُ وَأَحْرَزَهُ فِي قَلْبِهِ»; «Ба Мансур гуфтам: Сухани туро ба ду олим аз уламои Қум расондам, пас яке аз он ду такзибаш кард ва дигарӣ сукут намуд! Фармуд: Аввалӣ ҳалок шуд ва дигарӣ ба худ мӯҳлат дод! Бидон ки ӯ агар ба сукути худ идома диҳад ҳалок мешавад! Вой бар ӯ! Чигуна сукут мекунад?! Дар ҳоле ки ҷуз зебойи намебинад! Сипас фармуд: Касе ки илмеро дуздидааст олим нест, бал олим касе аст ки онро молик шуда ва дар қалби худ ҷой додааст».

[3] Ба ҳидояти инсон дар дунё ва саъодати ӯ дар охират меанҷомад; Зеро касе ки дар дунё гумроҳ ва дар охират бадбахт аст, олим маҳсуб намешавад, балки аз зумраи ҷоҳилон аст, агарчи фақиҳ ё файласуф ё дуктур ё муҳандис бошад; Чунонки яке аз ёронамон моро хабар дод, гуфт:

«قُلْتُ لِلْمَنْصُورِ: إِنَّ لِي جاراً عَلّامةً قَدْ حَفِظَ أَلْفَ حَدِيثٍ بِإسْنادِهِ ولا تَسْأَلُهُ عَنْ شَيءٍ مِنْ كِتابِ اللّهِ تَعَالَى إلّا ويُخْبِرُكَ بِهِ ويَعْلَمُ الْفِقْهَ واللُّغَةَ والتَّفْسيرَ! قالَ: أَيَعْلَمُ أنَّ لِلّهِ في الْأَرْضِ خَليفةً؟! قُلْتُ: لا! قالَ: فَإِنَّهُ مِنَ الْجاهِلينَ!»[2]; «Ба Мансур гуфтам: Ман ҳамсояи бисёр донишманд дорам ки ҳазор ҳадисро бо аснодаш дар ҳифз дорад ва аз ӯ чизе дар бораи китоби Худованди баландмартаба намепурсӣ магар инки посух медиҳад ва бо фиқҳу луғат ва тафсир низ ошност! Фармуд: Оё медонад ки барои Худованд дар замин халифае вуҷуд дорад?! Арз кардам: На! Фармуд: Пас ӯ аз ҷоҳилон аст!»

[4] Нишонаи он «Хашият» ба маънои тақво ва фурутанӣ дар баробари ҳақ аст; Чароки Худованд фармудааст: ﴿إِنَّمَا يَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبَادِهِ الْعُلَمَاءُ﴾[3]; «Аз миёни бандагони Худованд танҳо уламо аз ӯ хашият доранд». Бинобарин, касе ки аз гуноҳ намепарҳезад ё дар баробари ҳақ сар фурд намеоварад, балки чун ба сӯяш даъват мешавад, аз такаббур ва ҳасад ба хашм меояд, ҷоҳил аст, агарчи авом ӯро олим бипиндоранд.

Инҳо вежагиҳои илм аст ва ҳар чизе ки илм ингошта мешавад, вале яке аз ин чаҳор вежагиро надорад, илм нест, балки шабиҳ ба илм аст. Бинобарин, шинохти як чиз, ҳаргоҳ яқинӣ бошад ва дар қалб ҷой гирифта бошад ва ба ҳидояти инсон дар дунё ва саъодати ӯ дар охират кӯмак кунад ва бар тақво ва фурутании ӯ дар баробари ҳақ бияфзояд, илм аст ва ҳаргоҳ яқине набошад ё дар қалб ҷой нагирифта бошад ё ба ҳидояти инсон дар дунё ва саъодати ӯ дар охират кӯмак накунад ё бар тақво ва фурутании ӯ дар баробари ҳақ наяфзояд, илм нест, балки шабиҳ ба илм аст. Аз инҷо дониста мешавад ки мумкин аст чизе барои касе илм набошад, вале барои касӣ дигар илм бошад; Монанди даҳҳо ҳадис дар бораи лузуми тамассук ба аҳли байти Паёмбар саллаллоҳу алайҳи ва олиҳи ва саллам ки назди аҳли ҳадис вуҷуд дорад, вале ононро олим намесозад, дар ҳоле ки мӯъминонро олим месозад, ҳангоме ки онҳоро мешунаванд ва мефаҳманд ва ба дил месупоранд ва ба кор мебанданд ва аз ин рӯ, дар ҳадиси машҳури Набавӣ омадааст: «رُبَّ حامِلِ فِقْهٍ وَلا فِقْهَ لَهُ وَرُبَّ حامِلِ فِقْهٍ إِلی مَنْ هُوَ أَفْقَهُ مِنْهُ»[4]; «Чи бисёр ҳомили донише ки худ донише надорад ва чи бисёр ҳомили донише ба сӯӣ касе ки аз ӯ донишмандтар аст».