حضرت علامه منصور هاشمی خراسانی حفظه الله تعالی در کتاب شریف «بازگشت به اسلام»[۱]، «جهل» را به معنای «فقدان علم» و «مهم‌ترین مانع، بلکه اصل همه‌ی موانع شناخت» دانسته و فرموده است: «نسبت آن با شناخت، مانند نسبت چیزی با ضدّ خود است» و این حقیقتی برخاسته از لغت و برخاسته از کتاب خداوند است؛ چنانکه خلیل بن أحمد[۲] و ابن منظور[۳] آن را «نقیض العلم» و جوهری[۴] و طریحی[۵] آن را «خلاف العلم» و برخی دیگر[۶] آن را ضدّ علم دانسته‌اند. هر چند گاهی بر حالتی وجودی مانند اعتقاد یا عمل به خلاف حق نیز «جهل» اطلاق می‌شود، به اعتبار اینکه از «عدم علم به حق» بر می‌خیزد و اطلاق سبب بر مسبّب از باب مجاز جایز است؛ چنانکه راغب اصفهانی اصل معنای «جهل» را «خُلُوُّ النَّفْسِ مِنَ الْعِلْمِ»؛ «خالی بودن نفس از علم» دانسته و دو معنای دیگر را به عنوان فرع بر آن ذکر کرده است: یکی «اعْتِقَادُ الشَّيْءِ بِخِلَافِ مَا هُوَ عَلَيْهِ»؛ «اعتقاد به چیزی بر خلاف چیزی که هست» و دیگری «فِعْلُ الشَّيْءِ بِخِلَافِ مَا حَقُّهُ أَنْ يُفْعَلَ، سَوَاءٌ اعْتَقَدَ فِيهِ اعْتِقَادًا صَحِيحًا أَوْ فَاسِدًا»؛ «انجام چیزی بر خلاف چیزی که سزاوار است انجام شود، خواه درباره‌ی آن اعتقاد صحیحی داشته باشد و خواه اعتقاد فاسدی»[۷]. وانگهی تردیدی نیست که عدم علم به یک چیز می‌تواند مانع از علم به چیزی دیگر باشد؛ چراکه برای علم به یک چیز، علم به مفهوم و مصداق آن به منزله‌ی کبرا و صغرای قیاس ضروری است و تبعاً عدم علم به یکی از دو مقدّمه، مانع از علم به نتیجه می‌شود؛ همچنانکه عدم علم به حق، می‌تواند مانع از عمل به آن باشد؛ چراکه عمل به حق بدون علم به آن ممکن نیست و این برای «مانع» نامیدن «فقدان علم» کافی است، اگرچه جنبه‌ی عدمی داشته باشد؛ زیرا عدم چیزی که وجود آن برای وجود چیزی ضروری است و وجود چیزی که عدم آن برای وجود چیزی ضروری است، هر دو به عدم آن می‌انجامند و معنای «مانع»، چیزی جز این نیست. از این رو، در کتاب خداوند که ﴿بِلِسَانٍ عَرَبِيٍّ مُبِينٍ﴾[۸]؛ «به زبان عربی گویا» نازل شده نیز «فقدان علم» مانع شناخت حق و عمل به آن دانسته شده و به عنوان نمونه آمده است: ﴿وَعَلَّمَ آدَمَ الْأَسْمَاءَ كُلَّهَا ثُمَّ عَرَضَهُمْ عَلَى الْمَلَائِكَةِ فَقَالَ أَنْبِئُونِي بِأَسْمَاءِ هَؤُلَاءِ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ ۝ قَالُوا سُبْحَانَكَ لَا عِلْمَ لَنَا إِلَّا مَا عَلَّمْتَنَا﴾[۹]؛ «و همه‌ی نام‌ها را به آدم تعلیم داد و سپس آن‌ها را بر فرشتگان عرضه نمود، پس فرمود: من را از نام‌های آن‌ها خبر دهید اگر راست می‌گویید! گفتند: تو منزّهی! برای ما علمی نیست مگر چیزی که تو به ما تعلیم دادی» و آمده است: ﴿هَا أَنْتُمْ هَؤُلَاءِ حَاجَجْتُمْ فِيمَا لَكُمْ بِهِ عِلْمٌ فَلِمَ تُحَاجُّونَ فِيمَا لَيْسَ لَكُمْ بِهِ عِلْمٌ ۚ وَاللَّهُ يَعْلَمُ وَأَنْتُمْ لَا تَعْلَمُونَ﴾[۱۰]؛ «باری شما کسانی هستید که درباره‌ی چیزی که به آن علم دارید گفت‌وگو کردید، پس چرا درباره‌ی چیزی گفت‌وگو می‌کنید که به آن علمی ندارید؟! و خداوند می‌داند و شما نمی‌دانید» و آمده است: ﴿مَا لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ إِلَّا اتِّبَاعَ الظَّنِّ﴾[۱۱]؛ «آنان را به آن علمی نیست مگر پیروی از ظن» و آمده است: ﴿قُلْ هَلْ عِنْدَكُمْ مِنْ عِلْمٍ فَتُخْرِجُوهُ لَنَا ۖ إِنْ تَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ وَإِنْ أَنْتُمْ إِلَّا تَخْرُصُونَ﴾[۱۲]؛ «بگو آیا نزد شما علمی هست که آن را برای ما بیرون آورید؟! شما جز از ظن پیروی نمی‌کنید و جز تخمین نمی‌زنید» و آمده است: ﴿فَلَا تَسْأَلْنِ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ ۖ إِنِّي أَعِظُكَ أَنْ تَكُونَ مِنَ الْجَاهِلِينَ ۝ قَالَ رَبِّ إِنِّي أَعُوذُ بِكَ أَنْ أَسْأَلَكَ مَا لَيْسَ لِي بِهِ عِلْمٌ﴾[۱۳]؛ «پس از من چیزی که به آن علمی نداری نخواه، من تو را پند می‌دهم که مبادا از جاهلان باشی! گفت: پروردگارا! من به تو پناه می‌آورم که از تو چیزی بخواهم که به آن علمی ندارم» و آمده است: ﴿وَلَا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ﴾[۱۴]؛ «و از چیزی که به آن علمی نداری پیروی نکن» و آمده است: ﴿وَقُلْ رَبِّ زِدْنِي عِلْمًا﴾[۱۵]؛ «و بگو پروردگارا! بر علمم بیفزا» و آمده است: ﴿وَمَا أُوتِيتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِيلًا﴾[۱۶]؛ «و از علم جز اندکی داده نشده‌اید» و آمده است: ﴿مَا لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ وَلَا لِـآبَائِهِمْ﴾[۱۷]؛ «نه آنان و نه پدرانشان را به آن علمی نیست» و آمده است: ﴿يَا أَبَتِ إِنِّي قَدْ جَاءَنِي مِنَ الْعِلْمِ مَا لَمْ يَأْتِكَ فَاتَّبِعْنِي أَهْدِكَ صِرَاطًا سَوِيًّا﴾[۱۸]؛ «ای پدرم! من را از علم چیزی آمده که تو را نیامده است، پس از من پیروی کن تا تو را به راهی راست هدایت کنم» و آمده است: ﴿وَيَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ مَا لَمْ يُنَزِّلْ بِهِ سُلْطَانًا وَمَا لَيْسَ لَهُمْ بِهِ عِلْمٌ﴾[۱۹]؛ «و جز خداوند چیزی را می‌پرستند که برای آن حجّتی نازل نکرده و چیزی را که برایشان به آن علمی نیست» و آمده است: ﴿إِذْ تَلَقَّوْنَهُ بِأَلْسِنَتِكُمْ وَتَقُولُونَ بِأَفْوَاهِكُمْ مَا لَيْسَ لَكُمْ بِهِ عِلْمٌ﴾[۲۰]؛ «هنگامی که آن را از زبان یکدیگر می‌گرفتید و با دهان‌هاتان چیزی می‌گفتید که شما را به آن علمی نبود» و آمده است: ﴿بَلِ ادَّارَكَ عِلْمُهُمْ فِي الْـآخِرَةِ ۚ بَلْ هُمْ فِي شَكٍّ مِنْهَا ۖ بَلْ هُمْ مِنْهَا عَمُونَ﴾[۲۱]؛ «بلکه علم آنان از آخرت فرو مانده است، بلکه آنان از آن در شکّی هستند، بلکه آنان درباره‌ی آن نابینا هستند» و آمده است: ﴿وَإِنْ جَاهَدَاكَ لِتُشْرِكَ بِي مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ فَلَا تُطِعْهُمَا﴾[۲۲]؛ «و اگر آن دو بر تو فشار آوردند تا برای من چیزی را شریک سازی که به آن علمی نداری از آن دو اطاعت نکن» و آمده است: ﴿كَذَلِكَ يَطْبَعُ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِ الَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ﴾[۲۳]؛ «این گونه خداوند بر دل‌های کسانی که علم ندارند مهر می‌نهد» و آمده است: ﴿قُلْ هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَالَّذِينَ لَا يَعْلَمُونَ ۗ إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُولُو الْأَلْبَابِ﴾[۲۴]؛ «بگو آیا کسانی که علم دارند و کسانی که علم ندارند برابرند؟! تنها خردمندان پند می‌گیرند» و آمده است: ﴿مَا لَهُمْ بِذَلِكَ مِنْ عِلْمٍ ۖ إِنْ هُمْ إِلَّا يَخْرُصُونَ﴾[۲۵]؛ «آنان را به آن علمی نیست، آنان جز حدس نمی‌زنند» و آمده است: ﴿وَمَا لَهُمْ بِذَلِكَ مِنْ عِلْمٍ ۖ إِنْ هُمْ إِلَّا يَظُنُّونَ﴾[۲۶]؛ «آنان را به آن علمی نیست، آنان تنها گمان می‌برند» و آمده است: ﴿ائْتُونِي بِكِتَابٍ مِنْ قَبْلِ هَذَا أَوْ أَثَارَةٍ مِنْ عِلْمٍ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ﴾[۲۷]؛ «برای من کتابی پیش از این یا اثری از علم بیاورید اگر راست می‌گویید» و آمده است: ﴿ذَلِكَ مَبْلَغُهُمْ مِنَ الْعِلْمِ﴾[۲۸]؛ «آن حدّ اکثر علم آنان است».

از اینجا دانسته می‌شود که «جهل» جنبه‌ی عدمی دارد و به معنای «فقدان علم» است، ولی این به معنای آن نیست که مخلوق خداوند شمرده نمی‌شود؛ چراکه «جهل» نیز مانند «علم» مخلوقی از مخلوقات اوست، با این تفاوت که خلقت آن به تعبیر علامه منصور هاشمی خراسانی حفظه الله تعالی، «خلقت ظلّیّه» است؛ چنانکه یکی از یارانمان ما را خبر داد، گفت:

«قُلْتُ لِلْمَنْصُورِ: إِنَّا رُوِينَا عَنْ آبَائِكَ أَنَّ اللَّهَ خَلَقَ الْجَهْلَ وَجُنْدَهُ كَمَا خَلَقَ الْعَقْلَ وَجُنْدَهُ، قَالَ: هُوَ كَمَا رُوِيتُمْ وَلَكِنَّهُ خَلَقَ الْجَهْلَ خِلْقَةً ظِلِّيَّةً وَجَعَلَ الظُّلُمَاتِ وَالنُّورَ، قُلْتُ: فَسِّرْ لِي جُعِلْتُ فِدَاكَ، قَالَ: مَا خَلَقَ اللَّهُ شَيْئًا إِلَّا وَخَلَقَ مَعَهُ ضِدَّهُ بِمَنْزِلَةِ ظِلِّهِ، وَلَوْ لَا ذَلِكَ لَمَا خُلِقَ شَيْءٌ وَذَلِكَ قَوْلُهُ تَعَالَى: ﴿وَلِلَّهِ يَسْجُدُ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ طَوْعًا وَكَرْهًا وَظِلَالُهُمْ بِالْغُدُوِّ وَالْـآصَالِ ۩﴾[۲۹]، أَلَا تَرَى أَنَّكَ تَبْنِي حَائِطًا فَيَكُونُ لَهُ ظِلٌّ لَنْ يَزُولَ حَتَّى تَهْدِمَ الْحَائِطَ؟! فَإِنَّ الظِّلَّ مَخْلُوقٌ غَيْرُ الْحَائِطِ خَلَقْتَهُ إِذْ خَلَقْتَ الْحَائِطَ وَلَا وُجُودَ لَهُ إِلَّا فِي وُجُودِ الْحَائِطِ وَكَذَلِكَ الْجَهْلُ فَإِنَّهُ مَخْلُوقٌ غَيْرُ الْعَقْلِ خَلَقَهُ اللَّهُ إِذْ خَلَقَ الْعَقْلَ بِمَنْزِلَةِ ظِلِّهِ وَلَا يَكُونُ عَقْلٌ إِلَّا وَمَعَهُ جَهْلٌ يُضَادُّهُ وَلَا يَكُونُ يَمِينٌ إِلَّا وَمَعَهُ شِمَالٌ وَذَلِكَ قَوْلُ اللَّهِ تَعَالَى: ﴿أَوَلَمْ يَرَوْا إِلَى مَا خَلَقَ اللَّهُ مِنْ شَيْءٍ يَتَفَيَّأُ ظِلَالُهُ عَنِ الْيَمِينِ وَالشَّمَائِلِ سُجَّدًا لِلَّهِ وَهُمْ دَاخِرُونَ﴾[۳۰] أَيْ مَجْبُورُونَ! أَفَهِمْتَ يَا فُلَانُ؟! قُلْتُ: نَعَمْ، جَعَلَنِيَ اللَّهُ فِدَاكَ»[۳۱]؛ «به منصور گفتم: برای ما از پدران شما روایت شده است که خداوند جهل و لشکر آن را آفرید همان طور که عقل و لشکر آن را آفرید! فرمود: آن همان طور است که برایتان روایت شده است، ولی او جهل را با خلقت ظلّیّه آفرید و تاریکی و نور را قرار داد! گفتم: برایم تفسیر کنید فدایتان شوم! فرمود: خداوند چیزی را نیافرید مگر اینکه با آن (یعنی به تبع آن) ضدّ آن را به منزله‌ی سایه‌ی آن (یعنی لازم آن) آفرید و اگر این نبود چیزی آفریده نمی‌شد و این سخن اوست که فرموده است: <و برای خداوند سجده می‌کند هر چیزی که در آسمان‌ها و زمین است خواسته و ناخواسته و سایه‌های آن‌ها در صبح و شام>، آیا نمی‌بینی که تو دیواری را بنا می‌کنی، پس برای آن سایه‌ای پدید می‌آید که هرگز از بین نمی‌رود تا آن گاه که دیوار را نابود کنی؟! پس سایه مخلوقی غیر از دیوار است که آن را با خلقت دیوار خلق کرده‌ای و وجودی برای آن جز در وجود دیوار نیست! جهل نیز مانند آن است؛ چراکه آن مخلوقی غیر از عقل است که خداوند چون عقل را خلق کرد آن را به منزله‌ی سایه‌اش آفرید و (با این وصف،) عقلی نیست مگر اینکه به همراه آن جهلی باشد که با آن ضدّیّت دارد و راستی نیست مگر اینکه به همراه آن چپی باشد و این سخن خداوند بلندمرتبه است که فرموده است: <آیا به هر چیزی که خداوند آفریده است نمی‌نگرند که سایه‌هاشان از راست و چپ حرکت می‌کنند سجده‌کنان برای خداوند در حالی که خوار هستند> یعنی مجبور هستند! آیا فهمیدی ای فلانی؟! گفتم: آری، خداوند من را به فدای شما گرداند».

خداوند این عالم عظیم الشّأن و معلّم مهربان را برای امّت اسلام حفظ فرماید، تا با تعلیمات نورانی‌اش برای «بازگشت به اسلام» و قیام به عدالت در جهان تربیت شوند.