شکّی نیست که در قوم موسی علیه السلام نیز مانند این امّت، امامان هدایتگر و عدالت‌گستری وجود داشتند؛ چنانکه خداوند به صراحت از وجود آنان خبر داده و فرموده است: ﴿وَلَقَدْ أَخَذَ اللَّهُ مِيثَاقَ بَنِي إِسْرَائِيلَ وَبَعَثْنَا مِنْهُمُ اثْنَيْ عَشَرَ نَقِيبًا﴾[۱]؛ «و هرآینه خداوند میثاق بنی اسرائیل را گرفت و از آنان دوازده نقیب برانگیختیم» و در روایتی آمده است: «إِنَّ النَّبِيَّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ وَسَلَّمَ كَانَ إِذَا قَرَأَ: ﴿وَمِمَّنْ خَلَقْنَا أُمَّةٌ يَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَبِهِ يَعْدِلُونَ﴾، قَالَ: هَذِهِ لَكُمْ، وَقَدْ أُعْطِيَ الْقَوْمُ بَيْنَ أَيْدِيكُمْ مِثْلَهَا: ﴿وَمِنْ قَوْمِ مُوسَى أُمَّةٌ يَهْدُونَ بِالْحَقِّ وَبِهِ يَعْدِلُونَ﴾»[۲]؛ «پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم هرگاه آیه‌ی ”و از کسانی که آفریده‌ایم گروهی هستند که به حق هدایت می‌کنند و به آن عدالت می‌ورزند“ را می‌خواند، می‌فرمود: این برای شماست و مانند آن به قومی که پیش از شما بودند نیز داده شد: ”و از قوم موسی گروهی بودند که به حق هدایت می‌کردند و به آن عدالت می‌ورزیدند“»، ولی واضح است که این گروه، تا قبل بعثت پیامبر خاتم، بلکه تا قبل عیسی علیه السلام وجود داشتند؛ چراکه قوم موسی علیه السلام بعد از ظهور عیسی علیه السلام، مکلّف به پیروی از عیسی علیه السلام شدند؛ همچنانکه بعد از بعثت پیامبر خاتم، مکلّف به پیروی از پیامبر خاتم شدند. بنابراین، آیه‌ی ۱۵۹ سوره‌ی اعراف، ناظر به گذشته است، نه حال؛ زیرا کسانی از قوم موسی علیه السلام که اکنون پیرو پیامبر خاتم نیستند، در گمراهی و ظلمی آشکارند و تبعاً نمی‌توانند گروهی هدایتگر و عدالت‌گستر باشند، بلکه چه بسا قوم موسی علیه السلام نیز محسوب نشوند؛ چراکه اگر مراد از قوم موسی علیه السلام پیروان او باشند، اکنون پیروان او کسانی هستند که از پیامبر خاتم پیروی می‌کنند، نه کسانی که یهودی نامیده می‌شوند. به همین دلیل، در روایتی از امام جعفر صادق علیه السلام آمده است که فرمود: «قَوْمُ مُوسَى هُمْ أَهْلُ الْإِسْلَامِ»[۳]؛ «قوم موسی، همان اهل اسلام هستند»؛ به این معنا که پیروان فعلیِ موسی علیه السلام، مسلمانانند و در میان یهودیان فعلی، گروه هدایتگر و عدالت‌گستری وجود ندارد.

شبهه‌ی شما، ناشی از عدم توجّه به معنای خلافت و تفاوت موجود میان پیامبران است. توجّه داشته باشید که خلیفه بودن، با پیامبر بودن منافاتی ندارد و از این رو، خلفاء پیامبران پیشین، می‌توانستند پیامبر باشند؛ مانند یوشع بن نون که خلیفه‌ی موسی علیه السلام بود و در عین حال، پیامبر محسوب می‌شد؛ زیرا خلیفه به معنای کسی است که از پیامبر پیشین پیروی می‌کند و پیامبر پیشین او را به عنوان پیشوای پس از خود تعیین و معرّفی کرده است و با این تعریف، همه‌ی پیامبرانی که پیرو پیامبری پیش از خود بودند و توسّط او تعیین و معرّفی شده بودند، خلفاء او محسوب می‌شدند؛ چنانکه پیامبران مبعوث‌شده پس از پیامبران أولوا العزم، شریعت یا کتابی مخصوص به خود نداشتند، بلکه از شریعت یا کتاب پیامبران أولوا العزم پیروی می‌کردند و این یعنی از امّت آنان محسوب می‌شدند و خود دارای امّت نبودند. از اینجا دانسته می‌شود که مبعوث شدن پیامبری جدید بلا فاصله پس از پیامبر پیشین، به این معنا نیست که پیامبر پیشین خلیفه‌ای نداشته است؛ چراکه پیامبر جدید می‌توانسته است خلیفه‌ی او باشد، یا خلیفه‌ی پیامبری دیگر پیش از او که او خود خلیفه‌اش بوده است. بر این اساس، نمی‌توان عدم وجود دوازده خلیفه برای برخی پیامبران پیشین را ثابت دانست، تا از آن نتیجه گرفت که قرار دادن دوازده خلیفه برای بنی اسرائیل، مبتنی بر سنّت خداوند نبوده است؛ چراکه همه‌ی پیامبران پیشین، یا مانند پیامبران أولو العزم، خلفائی داشتند و یا مانند سایر پیامبران، خلفاء پیامبرانی پیش از خود بودند و خداوند به شمار آنان آگاه‌تر است.

چیزی که بنا بر نصّ خداوند ثابت است، وجود دوازده خلیفه برای بنی اسرائیل است و همین به عنوان سنّتی از او در پیشینیان کافی است؛ چنانکه فرموده است: ﴿سُنَّةَ اللَّهِ الَّتِي قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلُ ۖ وَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِيلًا﴾[۱]؛ «سنّتی از خداوند است که قبلاً انجام شده است و هرگز برای سنّت خداوند تغییری نمی‌یابی»؛ خصوصاً با توجّه به قاعده‌ی «مَا مِنْ شَيْءٍ كَانَ فِي بَنِي إِسْرَائِيلَ إِلَّا سَيَكُونُ فِي هَذِهِ الْأُمَّةِ مِثْلُهُ»[۲]؛ «هیچ چیز در بنی اسرائیل نبوده است مگر اینکه مانند آن در این امّت نیز خواهد بود». بنابراین، برای آگاهی از سنّت خداوند در پیشینیان، آگاهی از عملکرد او در میان برخی از آن‌ها کافی است و آگاهی از عملکرد او در میان همه‌ی آن‌ها لازم نیست و شاید ممکن نیز نباشد. به همین دلیل، در کتاب خود فرموده است: ﴿فَقَدْ مَضَتْ سُنَّتُ الْأَوَّلِينَ﴾[۳]؛ «سنّت پیشینیان گذشت»، یعنی یاد شد، در حالی که تنها از سنّت برخی پیشینیان یاد کرده و از سنّت همه‌ی آنان یاد نکرده است، بل درباره‌ی منافقانی که فتنه می‌انگیزند فرموده است: ﴿مَلْعُونِينَ ۖ أَيْنَمَا ثُقِفُوا أُخِذُوا وَقُتِّلُوا تَقْتِيلًا ۝ سُنَّةَ اللَّهِ فِي الَّذِينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلُ ۖ وَلَنْ تَجِدَ لِسُنَّةِ اللَّهِ تَبْدِيلًا﴾[۴]؛ «ملعونند؛ هر جایی که یافت شوند، گرفته و به سختی کشته شوند. این سنّت خداوند در پیشینیان بوده است و هرگز برای سنّت خداوند تغییری نمی‌یابی»، در حالی که طبیعتاً میان یاران برخی پیامبران، منافقانی وجود نداشتند؛ چراکه آنان از حکومت و اقتداری برخوردار نبودند تا کافران نیازی به پنهان کردن کفر خود از آنان داشته باشند، بلکه برخی پیامبران اصلاً یارانی نداشتند تا میانشان منافقانی وجود داشته باشند و این یعنی حکم کشتن منافقانی که فتنه می‌انگیزند، برای بسیاری از پیامبران موضوعیّت نداشته است. با این حال، نمی‌توان با استشهاد به این دسته از پیامبران، سخن خداوند را تکذیب کرد و مدّعی شد که چنین سنّتی برای او وجود نداشته است؛ زیرا منظور از سنّت او در پیشینیان، آن است که چنین حکمی قبلاً نیز از جانب او برای موضوعی مشابه صادر شده است و حکم او برای موضوع مشابه هرگز تغییر نمی‌کند؛ با توجّه به اینکه علم و حکمت او هرگز دچار تغییر نمی‌شود، تا از کاری که قبلاً انجام داده است پشیمان شود، یا کاری بهتر از آن را بشناسد و انجام دهد. بنابراین، کاری که یک بار کرده است را بار دیگر نیز خواهد کرد؛ چراکه آن را از روی علم و حکمت انجام داده است و علم و حکمتش هرگز کاهش یا افزایش نخواهد یافت و این معنای سنّت اوست که هیچ گاه تغییر نخواهد کرد.