Издивоҷ бо зани зинокор –хоҳ доъим бошад ва хоҳ муваққат– бино бар насси Қуръони карим ҳаром аст: Чунонки бо сароҳат фармудааст: ﴿الزَّانِي لَا يَنْكِحُ إِلَّا زَانِيَةً أَوْ مُشْرِكَةً وَالزَّانِيَةُ لَا يَنْكِحُهَا إِلَّا زَانٍ أَوْ مُشْرِكٌ ۚ وَحُرِّمَ ذَلِكَ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ﴾[1]; «Марди зинокор ҷуз бо зани зинокор ё мушрик издивоҷ намекунад ва зани зинокор ҷуз бо марди зинокор ё мушрик издивоҷ намекунад ва он барои мӯъмин ҳаром аст». Бо ин васф, ривоёте ки бар ҷавози чунин коре далолат доранд бар ҷавози издивоҷ бо зане ҳамл мешавад ки илм ба зинокор будани ӯ вуҷуд надорад, балки танҳо гумон ба зинокор будани ӯ вуҷуд дорад; Бо таваҷҷуҳ ба инки қоъидатан гумон ба зинокор будани ӯ барои ҳурмати издивоҷ бо ӯ кофӣ нест, ҳар чанд барои кароҳати издивоҷ бо ӯ кифоят мекунад; Чароки издивоҷ кори бисёр хатире аст ва шойиста аст бо зане анҷом шавад ки чунин гумоне дар бораи ӯ вуҷуд надорад. Бо ин ҳол, агар ривоёти мазкур қобили ҳамли бар ин маъно набошанд, аз дараҷаи эътибор соқитанд; Чароки бино бар мабнои аллома Мансури Ҳошимии Хуросонӣ ҳафизаҳуллоҳ таъоло дар китоби шарифи «Бозгашт ба Ислом»[2], ривоёт ҳар андоза мутаъаддид бошанд қодир ба насхи Қуръони Карим нестанд ва дар сурати таъоруз бо он худ ба худ соқит мешаванд ва аз ин рӯ, арзаи онҳо ба он барои шинохт имкони сиҳҳаташон зарурӣ аст.

Билҷумла издивоҷ бо зане ки инсонро ба зино бо худ даъват мекунад ё ба зинокор будани худ иқрор дорад ё зинокор будани ӯ ба иқтизои шаҳодати шуҳуд ё шавоҳид маълум аст, ҷойиз нест, балки чи басо ботил маҳсуб мешавад; Чароки Худованд издивоҷ бо чунин занеро маҳдуд ба марди зинокор дониста ва ин яъне онро дар ҳукми зино дониста ва ин яъне онро کأن لم یکن донистааст.

Аммо нигоҳ доштани идда барои зане ки пас аз иртикоби зино қасди такрори онро дорад бемаъност; Чароки такрори он барои ӯ пас аз нигоҳ доштани идда ҷойиз нест то пеш аз нигоҳ доштани идда ҳаром бошад, балки дар ҳар ҳол ҳаром аст ва бо ин васф, нигоҳ доштани идда барои зане ки пас аз талоқ ё поёни муддати издивоҷ қасди зино дорад низ бемаъност. Оре, нигоҳ доштани идда барои зане ки пас аз иртикоби зино қасди издивоҷ дорад воҷиб нест; Чароки Худованд нигоҳ доштани иддаро барои завҷа ташриъ карда ва барои зония ташриъ накарда, балки ҳурмати берун кардани завҷа дар иддаро низ барои зония тахсис зада ва фармудааст: ﴿لَا تُخْرِجُوهُنَّ مِنْ بُيُوتِهِنَّ وَلَا يَخْرُجْنَ إِلَّا أَنْ يَأْتِينَ بِفَاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ﴾[3]; «Ононро (дар идда) аз хонаҳошон берун накунед ва худашон низ берун нашаванд магар инки муртакиби фаҳшои ошкор шуда бошанд». Бо ин ҳол, барои зане ки пас аз иртикоби зино қасди издивоҷ дорад воҷиб аст ки раҳими худро бо сабр ё баррасии пизише истиброъ кунад; Чароки итминон аз бароъати раҳим пеш аз издивоҷ барои пешгирӣ аз ихтилоти нутфа ва иштибоҳ насаб ақлан зарурӣ аст ва ҳар коре ки ақлан зарурӣ аст, шаръан воҷиб мешавад ва Худованд бар ҳар коре гувоҳ аст.

Ҳамон тавр ки дар боло табйин шуда, зане ки ба издивоҷи муваққат даромадааст, ё «Завҷа» маҳсуб мешавад ки дар ин сурат яке аз азвоҷи чаҳоргона ва дорои ҳуқуқ ва таколифи онон аст ва ё «Завҷа» маҳсуб намешавад ки дар ин сурат наздикӣ бо ӯ ҷойиз нест; Чароки Худованд ба рӯшанӣ фармудааст: ﴿وَالَّذِينَ هُمْ لِفُرُوجِهِمْ حَافِظُونَ ۝ إِلَّا عَلَى أَزْوَاجِهِمْ أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُهُمْ فَإِنَّهُمْ غَيْرُ مَلُومِينَ ۝ فَمَنِ ابْتَغَى وَرَاءَ ذَلِكَ فَأُولَئِكَ هُمُ الْعَادُونَ﴾[1]; «Ва касоне ки аз фарҷҳои худ посдорӣ мекунанд, магар бар азвоҷашон ё касоне ки ба канизӣ гирифтаанд; Чароки онон маломат намешаванд, пас ҳар кас чизе ғайр аз он биҷӯяд онон таъаддӣ кунандагонанд», дар ҳоле ки зани ақд шуда дар издивоҷи муваққат мусалламан каниз маҳсуб намешавад ва бо ин васф, агар аз азвоҷ ҳам маҳсуб нашавад, ногузир аз ﴿وَرَاءَ ذَلِكَ﴾; «Чизе ғайр аз он» маҳсуб мешавад ки ибтиғоъи он ҳаром аст.

Оре, мумкин аст гуфта шавад ки зани ақд шуда дар издивоҷи муваққат аз «Азвоҷ» маҳсуб мешавад, вале мутабодир аз лафзи «Азвоҷ» дар китоби Худованд, занони ақд шуда дар издивоҷи доъиманд ва бо ин васф, шумули ҳамаи ҳуқуқ ва таколифи онон бар зани ақд шада дар издивоҷи муваққат собит нест ва табъан шумули ҳар як ниёз ба далили хос дорад, дар ҳоле ки ин сухане бар хилофи қоъида аст; Зеро инсирофи зеҳни ба занони ақд шуда дар издивоҷи доъим ба ҳангоми шунидани лафзи «Азвоҷ», танҳо ношӣ аз ғалабаи вуҷуд ё икмол будани моҳияти онон аст ки инсирофӣ бадавӣ аст ва ба умуми лафз зиёне намерасонад ва бо ин васф, қоъида он аст ки ҳамаи ҳуқуқ ва таколифи онон шомили зани ақд шуда дар издивоҷи муваққат мешавад, магар ҳақ ё таклифе ки бо далиле аз китоби Худованд ё тавофуқӣ машрӯъ миёни завҷайн соқит шуда бошад.

Бинобарин, зани ақд шуда дар издивоҷи муваққат қатъан яке аз чаҳор завҷа маҳсуб мешавад; Чароки Худованд ӯро аз онон ҷудо надониста, балки бо сароҳат фармудааст: ﴿فَانْكِحُوا مَا طَابَ لَكُمْ مِنَ النِّسَاءِ مَثْنَى وَثُلَاثَ وَرُبَاعَ ۖ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تَعْدِلُوا فَوَاحِدَةً أَوْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ ۚ ذَلِكَ أَدْنَى أَلَّا تَعُولُوا﴾[2]; «Пас бо ҳар теъдод аз занон ки дӯст медоред ду ва се ва чаҳорто издивоҷ кунед, пас агар тарсидед ки адолат наварзед пас бо яке ё касе ки ба канизӣ гирифтед, он наздиктар аст ба инки ситам накунед» Ва фармудааст: ﴿وَمَنْ لَمْ يَسْتَطِعْ مِنْكُمْ طَوْلًا أَنْ يَنْكِحَ الْمُحْصَنَاتِ الْمُؤْمِنَاتِ فَمِنْ مَا مَلَكَتْ أَيْمَانُكُمْ مِنْ فَتَيَاتِكُمُ الْمُؤْمِنَاتِ﴾[3]; «Ва ҳар кас аз шумо ки тавонойии издивоҷ бо занони озоди мӯъминро надорад, пас бо касоне аз канизони мӯъминатон ки моликаш ҳастед (издивоҷ кунед)» Ва ин сариҳи дар он аст ки издивоҷ ё бо ҳадди аксари чаҳор зани озод машрӯъ аст ва ё бо канизон ва ҳолати севвуме машрӯъият надорад ва бо ин васф, зани ақд шуда дар издивоҷи муваққат ё яке аз чаҳор зани озод маҳсуб мешавад ва ё яке аз канизон, дар ҳоле ки яке аз канизон маҳсуб намешавад; Чароки занӣ озод аст ва бо ақди никоҳ ба завҷият даромадааст ва табъан мулҳақ карданаш ба канизон мумкин нест, агарчи бо истинод ба ривоёте аз аҳли байт ки мегӯянд: «هُنَّ بِمَنْزِلَةِ الْإِماءِ»[4]; «Онон ба манзалаи канизонанд»; Чароки онҳо ривоётӣ воҳид ва мухолиф бо асл ва зоҳир, балки мухолиф бо китоби Худованд ҳастанд ва бо ривоётӣ дигар аз аҳли байт таъоруз доранд ки мегӯянд: «هِيَ مِنَ الْأَرْبَعِ»[5]; «Ӯ аз чаҳор зан аст»!

Ҳосил онки ҷамъ кардани беш аз чаҳор завҷа, агарчи ҳамаи онон муваққати бошанд, ҷойиз нест ва ин қавли аллома Мансури Ҳошимии Хуросонӣ ҳафизаҳуллоҳ таъоло ва мувофиқ бо эҳтиёт аст; Чунонки яке аз ёронамон моро хабар дод, гуфт:

«سَأَلْتُ الْمَنْصُورَ عَنِ الْمُتْعَةِ أَهِيَ مِنَ الْأَرْبَعِ؟ قالَ: نَعَمْ، قُلْتُ: إِنَّهُمْ یَقُولُونَ لَیْسَتْ مِنَ الْأَرْبَعِ وَ لا مِنَ السَّبْعِینَ! قالَ: مَنْ لا یُغْنِیهِ الْأَرْبَعُ فَلا یُغْنِیهِ السَّبْعُونَ»; «Аз Мансур дар бораи мутъа пурсидам ки оё аз чаҳорто аст? Фармуд: Оре, гуфтам: Инҳо мегӯянд ки аз чаҳорто нест, балки аз ҳафтодто ҳам! Фармуд: Касе ки чаҳорто ӯро бениёз намекунад ҳафтодто ҳам ӯро бениёз намекунад»!

Лутфан ба нукоти зер таваҷҷуҳ фармойед:

1 . Завҷайн дар никоҳи муваққат бо саромадани муддати он аз якдигар ҷудо мешаванд; Чароки муқтазои муваққат будани он ҳамин аст, вале оё талоқ дар он воқеъ мешавад? Пас аз саромадани муддати он на; Чароки талоқ ба маънои озод сохтани завҷа аз қайди завҷият аст ва пас аз саромадани муддати он завҷияте боқӣ намондааст то озод сохтани завҷа аз қайди он мумкин бошад, вале пеш аз саромадани муддати он оре; Чароки озод сохтани завҷа аз қайди завҷият, дар ин ҳолат мумкин аст; Ба ин сурат ки завҷ муддати боқи мондаро ба завҷа бибахшад ва ӯро бо лафзӣ сариҳ аз қайди завҷият озод кунад. Бинобарин, талоқ дар никоҳи муваққат пеш аз инқизоъи муддаташ воқеъ мешавад; Чароки вуқуъи он дар ин ҳолат мумкин ва машмули умумот ва итлоқоти Қуръон ва суннат дар бораи талоқи завҷа аст; Бо таваҷҷуҳ ба инки завҷа дар никоҳи муваққат аз ҳайси завҷа будан бо завҷа дар никоҳи доъим фарқе надорад ва бо ин васф, талоқи ӯ ҳаргоҳ мумкин бошад, воқеъ мешавад, бал метавон гуфт ки ҳар кас никоҳи ӯ саҳиҳ аст, талоқи ӯ низ саҳиҳ аст, магар дар мавориде ки талоқи ӯ таҳсили ҳосил маҳсуб мешавад; Монанди мулоъина миёни завҷайн ва иртидоди яке аз он ду ки шаръан барои ҷудойии он ду аз якдигар кофӣ аст. Оре, иддаъо шудааст ки қоъилони ба ҷавози никоҳи муваққат, бар адами вуқуъи талоқ дар он пеш аз инқизоъи муддаташ иҷмоъ доранд ва ин аз назари касоне монанди Шариф Муртазо[1] далилӣ кофӣ барои адами вуқуъи талоқ дар он пеш аз инқизоъи муддаташ аст, вале аз назари аллома Мансури Ҳошимии Хуросонӣ[2] иҷмоъ аз он ҳайс ки мубтанӣ бар истиқроъи ноқис аст, илмовар нест ва аз ин рӯ, наметавонад умумот ва итлоқоти Қуръон ва суннатро тахсис занад ва бо ин васф, талоқ дар никоҳи муваққат пеш аз инқизоъи мқддаташ воқеъ мешавад; Чунонки яке аз ёронамон моро хабар дод, гуфт:

«سَمِعْتُ الْمَنْصُورَ یَقُولُ: فِي الْمُتْعَةِ طَلاقٌ ما لَمْ یَنْقَضِ الْأَجَلُ فَإِذَا انْقَضَی الْأَجَلُ فَفُرْقَةٌ بِغَیْرِ طَلاقٍ»; «Шунидам Мансур мефармояд: Дар мутъа талоқ аст то ҳангоме ки муддати он сипарӣ нашуда бошад, пас чун муддати он сипарӣ шуд, ҷудойи бидуни талоқ аст.»

Ва ба табъи талоқ, хулуъ низ имкони вуқуъ дар онро дорад ва он ба ин тартиб аст ки завҷа ба далили кароҳаташ аз завҷ, бахше аз маҳр ё ҳамаи он ё молӣ дигарро ба ӯ бибахшад дар изои инки ӯ вайро талоқ диҳад. Бинобарин, завҷа дар никоҳи муваққат пеш аз инқизоъи муддати он, ҳаргоҳ аз завҷ кароҳат дошта бошад метавонад бо базли мол, ӯро ба талоқи худ розӣ кунад; Чунонки Худованд фармудааст: ﴿وَلَا يَحِلُّ لَكُمْ أَنْ تَأْخُذُوا مِمَّا آتَيْتُمُوهُنَّ شَيْئًا إِلَّا أَنْ يَخَافَا أَلَّا يُقِيمَا حُدُودَ اللَّهِ ۖ فَإِنْ خِفْتُمْ أَلَّا يُقِيمَا حُدُودَ اللَّهِ فَلَا جُنَاحَ عَلَيْهِمَا فِيمَا افْتَدَتْ بِهِ ۗ تِلْكَ حُدُودُ اللَّهِ فَلَا تَعْتَدُوهَا ۚ وَمَنْ يَتَعَدَّ حُدُودَ اللَّهِ فَأُولَئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ﴾[3]; «Ва барои шумо ҳалол нест ки чизе аз ончи ба занон пардохтаедро бигиред магар инки он ду (зан ва шаваҳар) битарсанд ки ҳудуди Худовандро барпо надоранд, пас агар тарсидед ки ҳудуди Худовандро барпо надоранд ишколе надорад ки зан чизеро фидя бидиҳад (то мард ӯро талоқ диҳад), инҳо ҳудуди Худованд аст пас аз онҳо таҷовуз накунед ва ҳар кас аз ҳудуди Худованд таҷовуз кунад онон ҳамонон золимонанд».

2 . Иддаи талоқ дар никоҳи муваққат пеш аз инқизоъи муддати он, монанди иддаи талоқ дар никоҳи доъим се покӣ аст; Чароки ояи ﴿وَالْمُطَلَّقَاتُ يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ ثَلَاثَةَ قُرُوءٍ﴾[4]; «Ва занони муталоқа се покӣ барои худ интизор баранд» ом аст ва шомили ҳар ду мешавад ва иддаи талоқ барои зане ки ҳайз намебинад, дар ҳар ду се моҳ аст; Чароки ояи ﴿وَاللَّائِي يَئِسْنَ مِنَ الْمَحِيضِ مِنْ نِسَائِكُمْ إِنِ ارْتَبْتُمْ فَعِدَّتُهُنَّ ثَلَاثَةُ أَشْهُرٍ وَاللَّائِي لَمْ يَحِضْنَ﴾[5]; «Ва касоне аз занонатон ки аз ҳайз ноумед шудаанд агар шак кардед иддаяшон се моҳ аст ва касоне ки ҳайз нашудаанд» ом аст ва шомили ҳар ду мешавад ва иддаъи талоқ барои занони бордор, дар ҳар ду вазъи ҳамл аст; Чунонки ояи ﴿وَأُولَاتُ الْأَحْمَالِ أَجَلُهُنَّ أَنْ يَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ﴾[6]; «Ва занони бордор иддаяшон ин аст ки борашонро бигзоранд» ом аст ва шомили ҳар ду мешавад ва иддаи вафот дар ҳар ду чаҳор моҳу даҳ рӯз аст; Чунонки ояи ﴿وَالَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَيَذَرُونَ أَزْوَاجًا يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَعَشْرًا﴾[7]; «Ва мардоне аз шумо ки мемиранд ва заноне барҷо мегузоранд, занонашон чаҳор моҳу даҳ рӯз барои худ интизор баранд» ом аст ва шомили ҳар ду мешавад, вале иддаи ҷудойи дар никоҳи муваққат бо инқизоъи муддати он, маҳалли таъаммул аст ва машҳур онро иддаи каниз донистаанд ки ду ҳайз аст; Чароки ҷудойи дар он бо инқизоъи муддат, талоқ маҳсуб намешавад то завҷаро машмули оя кунад, дар ҳоле ки ӯ ҳар чанд машмули оя намешавад, каниз ҳам нест то машмули ҳукми каниз шавад ва қиёси ӯ бо каниз қиёси маъалфориқ аст. Бо ин васф, далиле бар эътибори иддаи муъаян барои ӯ вуҷуд надорад; Чароки Худованд танҳо иддаи талоқ ва иддаи вафотро муъаян карда ва иддаи ҷудойи бо инқизоъи муддатро муъаян накарда ва бо ин васф, иддаи ҷудойи бо инқизоъи муддат аз бобои истиброъи раҳим аст то илми шаръӣ ба адами ҳамл ҳосил шавад ва он як ҳайз ва бино бар эҳтиёт ду ҳайз аст; Чунонки яке аз ёронамон моро хабар дод, гуфт:

«سَأَلْتُ الْمَنْصُورَ عَنْ عِدَّةِ الْمُتَمَتَّعِ بِها، فَقالَ: حَیْضَةٌ تَسْتَبْرِئُ بِها رَحِمَها وَ الْأَفْضَلُ أَنْ تَعْتَدَّ بِحَیْضَتَیْنِ لِکَیْلا تُشْبِهَ الزّانِیَةَ»; «Аз Мансур дар бораи иддаи зане пурсидам ки ба никоҳи мутъа даромадааст, пас фармуд: Як ҳайз ки бо он раҳими худро истиброъ мекунад ва беҳтар аст ки бо ду ҳайз идда нигоҳ дорад то ба зани зинокор шабеҳ нашавад».