васф, худ ба меъёре барои шинохт ниёзманданд то дурустии яке аз ду эҳтимоли мавҷуд дар онҳо шинохта шавад ва он меъёр ҳамоно яқин аст ки эҳтимоли хилофе дар он нест ва бо ин васф, ҳуҷҷияти он зотӣ ва бадеҳӣ аст. Аз инҷо дониста мешавад ки мабнои шинохти инсон, танҳо яқин аст ва ҳар шинохте ки ба яқин боз намегардад, эътиборе надорад; Чунонки Худованд фармудааст: ﴿إِنَّ الظَّنَّ لَا يُغْنِي مِنَ الْحَقِّ شَيْئًا ۚ﴾[1]; «Ҳароина занн чизеро аз ҳақ бениёз намекунад» Ва ин дар ҳоле аст ки занн, қавитарин идроки инсон пас аз яқин аст ва идрокоти дигари ӯ, ба маротиб аз он заифтаранд ва табъан ба тариқи авло, ҳуҷҷат шумурда намешаванд.

Бедоҳати ақл

Ақл хостгоҳи аслии маърифат ва меъёри нухустини илм аст ва ҳуҷҷияти он ба таври қатъ бадеҳӣ аст; Чароки тасаввури он ҷуз бо тасдиқи он мумкин нест ва тасдиқи он аз тасаввури он ҷудоӣ намепазирад. Балки метавон гуфт: Ҳуҷҷият худ як мақулаи ақлӣ аст ва маъное ҷуз кошифият аз воқеъ барои ақл надорад ва бо ин васф, исботи ҳуҷҷият барои ақл, монанди исботи ҳуҷҷият барои ҳуҷҷият аст! Ба баёни дигар, ҳуҷҷияти ҳар чизе ки барои исботи ҳуҷҷияти ақл ба он истедлол шавад, аз ҳуҷҷияти ақл ошкортар нест ва исботи он ба субути ҳуҷҷияти ақл ниёзманд аст; Ҳамчунонки масалан шаръ барои онки битавонад ҳуҷҷияти ақлро исбот кунад, нахус бояд ҳуҷҷияти худаш исбот шавад; Чароки ҳуҷҷияти он аз ҳуҷҷияти ақл равшантар нест, дар ҳоле ки барои исботи ҳуҷҷияти он абзоре ҷуз ақл вуҷуд надорад ва исботи ҳуҷҷияти он бо худаш низ бемаъност. Оре, ақл ҳуҷҷияти шаръро исбот мекунад ва аз ин рӯ, ҳангоме ки меъёри шинохт шумурда мешавад, табиъатан шаръро дар бар мегирад ва бо ин васф, ном бурдан аз шаръ дар канори он ба унвони меъёри шинохт, зарурӣ нест ва танҳо ном бурдан аз хос дар канори ом ё лозим дар канори малзум барои таъкид аст; Чунонки Худованд фармудааст: ﴿أَمْ تَحْسَبُ أَنَّ أَكْثَرَهُمْ يَسْمَعُونَ أَوْ يَعْقِلُونَ ۚ إِنْ هُمْ إِلَّا كَالْأَنْعَامِ ۖ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِيلًا﴾[2]; «Ё мепиндорӣ ки бештари онон гӯш месупоранд ё ақлро ба кор мебаранд?! Онон ҷуз монанди чаҳорпоён нестанд, балки онон гумроҳтаранд» Ва фармудааст: ﴿وَقَالُوا لَوْ كُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ مَا كُنَّا فِي أَصْحَابِ