ва хабари мутавотир саҳиҳ аст ва зулм бад аст ва адл хуб аст ва монанди он. Ин ба он маъност ки ақл, вуҷудӣ воҳид аст ва аз ин ҳайс, салоҳияти онро дорад ки меъёри шинохт воқеъ шавад то бо илтизом ба он, ихтилофи оқилон ба итифоқ табдил гардад.

[Маротиби ақл ва идрокоти он]

Ҳар чанд барои он, маротиби мутаъаддид ва ақдори мутафовите вуҷуд дорад, вале возеҳ аст ки ихтилофи маротиб ва ақдори он, ба ваҳдати он ба унвони мабнои шинохт, осебе намерасонад; Монанди нур ки шидат ва заъф дорад, вале дар ҳамаи маротиб ва ақдори худ мабнои мушоҳида шумурда мешавад. Ба илова, ақл ба маънои неруӣ андеша ва доноӣ, агар чи дар бархӣ инсонҳо бештар аз бархӣ дигар аст, дар ҳамаи инсонҳо ба қадри кофӣ вуҷуд дорад ва ҳамин барои ваҳдати он ба унвони меъёри шинохт кофӣ аст; Зеро Худованди одил, ба ҳар инсони мукаллафе баҳраи кофӣ аз ақл бахшида ва зиёдии он дар бархӣ, фазле аст ки ба онон бахшидааст, беонки зулме ба бархӣ дигар бошад; Чунонки фармудааст: ﴿وَاللَّهُ يُضَاعِفُ لِمَنْ يَشَاءُ ۗ وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ﴾[1]; «Худованд барои ҳар кас ки хоҳад меафзояд ва Худованд вусат диҳандаи доност»! Ҳамчунонки ақли бархӣ инсонҳо, дар фарояндӣ табиъӣ ва мутақобил, ақли бархӣ дигарро комил мекунад; Чароки онҳо бо якдигар дар таъомуланд ва аз тариқи ҳамандешӣ, ақлӣ ҷамъеро падид меоварнад ки нуқсони ақлӣ фардиро ҷуброн мекунад; Чунонки Худованд фармудааст: ﴿وَرَفَعْنَا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَاتٍ لِيَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضًا سُخْرِيًّا ۗ﴾[2]; «Ва бархеро бар бархӣ дигар дар рутба бартарӣ додем то бархешон бархӣ дигарро ба хидмат бигиранд»!

Албатта идрокоти ақл дар ҳеҷ инсоне басит нест, бал баста ба миқдори илм ва мавонеъаш дар ӯ, маротиби мухталифе дорад ки шомили ваҳм ба маънои эҳтимоли мағлуб, шак ба маънои эҳтимоли мутасовӣ, занн[3] ба маънои эҳтимоли ғолиб ва яқин ба маънои адами эҳтимоли хилоф мешавад. Бо ин ҳама, ҳар чанд ҳамаи онҳо аз ақл бар мехезанд, ин танҳо яқин аст ки меъёри шинохт шумурда мешавад; Чароки ваҳм, шак ва занн, каму беш бо эҳтимоли хилофи худ таъоруз доранд ва бо ин