[اعتقادی بودن اسلام]

از اینجا دانسته می‌شود که مفهوم اسلام، تسلیم بودن در برابر اراده‌ی خداوند است و پذیرش واپسین پیامبر، مصداق آن شمرده می‌شود. اما آیا پذیرش واپسین پیامبر به صورت نظری، برای تحقّق مصداق اسلام کافی است یا اینکه به پذیرش عملی او از طریق اجرای احکام ابلاغ شده توسّط او نیاز است؟ گروهی از مسلمانان مانند خوارج و سلفیان، برآنند که اعتقاد به پیامبری واپسین پیامبر، به معنای اعتقاد به درستی هر چیزی که از جانب خداوند آورده است و لزوم عمل به آن، برای تحقّق مصداق اسلام کافی نیست و مسلمان کسی است که علاوه بر این اعتقاد، به لوازم عملی آن پایبند باشد و به صورت مشخّص، از اعمالی شبیه به اعمال کافران، مانند توسّل به مردگان و خواندن آنان، خودداری کند. اما حق آن است که این خودداری، اگرچه بسیار خوب و ارزشمند است، مصداق اسلام نیست، بل مصداق ایمان شمرده می‌شود که فراتر از اسلام است؛ چراکه اسلام، عبارت از تسلیم شدن در برابر اراده‌ی خداوند به معنای تصدیق مرجعیّت او از حیث نظری و قبول احکام او به عنوان اسباب کمال مسلمان است و عمل به آن که شامل خودداری از اعمالی شبیه به اعمال کافران می‌شود، چیزی فراتر از تصدیق و قبول آن است؛ چنانکه خداوند فرموده است: ﴿وَمَنْ أَحْسَنُ دِينًا مِمَّنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ﴾[۱]؛ «و چه کسی به‌دین‌تر از کسی است که ذاتش را برای خداوند تسلیم کرده، در حالی که نیکوکار است؟!» و فرموده است: ﴿بَلَى مَنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ فَلَهُ أَجْرُهُ عِنْدَ رَبِّهِ وَلَا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلَا هُمْ يَحْزَنُونَ﴾[۲]؛ «آری، هر کس ذات خود را برای خداوند تسلیم کند در حالی که نیکوکار باشد، پاداش او نزد پروردگارش است و نه بیمی بر آنان است و نه اندوهی می‌بینند»!

[عملی بودن ایمان]

این حالتی است که در اصطلاح، «ایمان» شمرده می‌شود و ممکن است در مسلمانی باشد و ممکن است در مسلمانی نباشد؛ چنانکه خداوند به عنوان نمونه فرموده است: ﴿قَالَتِ الْأَعْرَابُ آمَنَّا ۖ قُلْ لَمْ تُؤْمِنُوا وَلَكِنْ قُولُوا أَسْلَمْنَا وَلَمَّا يَدْخُلِ الْإِيمَانُ فِي قُلُوبِكُمْ﴾[۳]؛ «بادیه‌نشینان گفتند که ایمان آوردیم! بگو ایمان نیاوردید، ولی بگویید که اسلام آوردیم؛ چراکه ایمان هنوز در دل‌هاتان داخل نشده است»! آری، بیان دقیق‌تر آن است که گفته شود: اسلام به معنای تسلیم شدن در برابر اراده‌ی خداوند، مراتب متفاوتی دارد و از تصدیق و قبول نظری آن آغاز می‌شود و تا عمل خالص و کامل به آن، ادامه می‌یابد و در همه‌ی مراتب خود، اسلام شمرده می‌شود، جز آنکه در مرتبه‌ی نظری خود، تنها اسلام و در مراتب عملی خود، علاوه بر آن، ایمان نامیده می‌شود؛