منکران حجّیت عقل

حجّیت عقل و معیار بودن آن برای شناخت، از مسائل ضروری است که تردید در آن معنا ندارد. با این حال، از دیرباز تاکنون کسانی بوده‌اند که در آن تردید داشته‌اند و حتی آن را انکار نموده‌اند.

[عالمان مسیحی]

به عنوان نمونه، عالمان مسیحی که قیادت کلیسا را بر عهده گرفته‌اند، از جمله‌ی کسانی هستند که به حجّیت عقل باور ندارند و آن را معیار شناخت نمی‌شمارند. اینان از سده‌ی چهارم میلادی تاکنون که باور یافته‌اند مسیح، خداوند است و در عین حال، فرزند خداوند است، با حجّیت عقل وداع کرده‌اند؛ چراکه اعتقاد به خداوندی مسیح در عین فرزندی او برای خداوند، تناقضی آشکار است که به هیچ روی نزد عقل پذیرفته نیست و کسانی که چنین اعتقادی داشته‌اند نمی‌توانسته‌اند به عقل، اعتنایی داشته باشند. آنان از دیرباز تاکنون، بر این اصل پای فشرده‌اند که خدای واحد، سه شخص است: پدر، پسر و روح القدس[۱] و این درست به آن می‌ماند که بگویند: یک با سه برابر است! تردیدی نیست که چنین باوری از محال‌ترین محال‌هاست و عقل نمی‌تواند وحدانیت خداوند با وجود خداوندی پدر، پسر و روح القدس را درک کند. علاوه بر این، باور به پیدایش خداوند از خودش، تبدیل خداوند به انسان، ازلیت مسیح با وجود تولد از مریم و فدا شدن مسیح برای بخشایش گناهان و باورهای دیگری از این دست، مسیحیت را به دینی متناقض و عقل‌ستیز تبدیل ساخته است. از این رو، ارباب کلیسا باور یافته‌اند که معقول بودن برای عقیده ضروری نیست؛ چراکه ایمان، یک مقوله‌ی قلبی است و نیازی به مطابقت آن با عقل وجود ندارد. در واقع از نگاه اینان، معیار شناخت، عقل نیست، بلکه نصوص دینی است و از آنجا که نصوص دینی چنین تناقضاتی را تأیید می‌کند، اعتقاد به آن‌ها ضروری است[۲].

[اهل حدیث مسلمان]

رواج این رویکرد متناقض و عقل‌ستیزانه در جوامع مادّه‌گرا و تجربه‌محور غربی عجیب است، ولی عجیب‌تر از آن، رواج رویکردی مشابه در میان مسلمانان است که مسیحیان را به سبب داشتن این رویکرد، ملامت می‌کنند! به طور مشخص، گروهی از مسلمانان در سده‌ی دوم و سوم هجری، در تقابل با گروه‌هایی مانند معتزله و اصحاب رأی پدید آمدند که مانند مسیحیان، حجّیت عقل را انکار کردند و باور یافتند که عقل نمی‌تواند معیار شناخت باشد.