چنانکه مثلاً شناخت حق و باطل از حیث مفهوم، دشوار نیست و با کوشش ذهن حاصل می‌شود، ولی شناخت آن‌ها از حیث مصداق، دشوار است و جز با کوشش جوارح حاصل نمی‌شود و از این رو، مردم در مصداق چیزی اختلاف می‌کنند که در مفهوم آن اختلافی ندارند. با این وصف، فقدان معلومات لازم برای شناخت یک چیز، چه از حیث مفهوم و چه از حیث مصداق، مانع از شناخت آن چیز است و تحصیل معلومات لازم برای شناخت آن، چه از حیث مفهوم و چه از حیث مصداق، ضروری است.

[وجوب طلب علم]

این چیزی است که در اسلام «طلب علم» نامیده شده و بر هر مسلمانی واجب به شمار رفته[۱]، تا جایی که خداوند متعال فرموده است: ﴿وَقُلْ رَبِّ زِدْنِي عِلْمًا﴾[۲]؛ «و بگو پروردگارا! بر علم من بیفزا!». با این حال، جای تعجّب است که بسیاری از مسلمانان در وجوب آن تردید دارند، بلکه بیشتر آنان آن را واجب نمی‌دانند؛ چراکه به زعم آنان، تحصیل علم بر گروهی از آنان واجب است و با اقدام آنان، از دیگران ساقط می‌شود و برای دیگران کافی است که از آنان تقلید کنند. در حالی که تحصیل علم، به تبع وجوب علم واجب است و تقلید از دیگران، موجب علم نمی‌شود؛ خواه از گذشتگان باشد و خواه از حاضران. از این رو، کسانی که مقلّدند، عالم شمرده نمی‌شوند و این چیزی است که در آن اختلافی نیست. با این وصف، بیشتر مسلمانان جاهل‌اند؛ چنانکه خداوند فرموده است: ﴿وَلَكِنَّ أَكْثَرَهُمْ يَجْهَلُونَ﴾[۳]؛ «ولی بیشترشان جهالت می‌ورزند»؛ چراکه شناخت‌های آنان تقلیدی است؛ بل گروهی از آنان که به تحصیل علم اقدام کرده‌اند نیز غالباً عالم شمرده نمی‌شوند؛ چراکه علم را بر مبنای تقلید از پیشینیان تحصیل کرده‌اند، در حالی که علم بر مبنای تقلید حاصل نمی‌شود؛ با توجه به اینکه علم، یقینی است و تقلید، ظنّی است و یقینی با ظنّی حاصل نمی‌شود؛ چنانکه خداوند فرموده است: ﴿وَمَا لَهُمْ بِهِ مِنْ عِلْمٍ ۖ إِنْ يَتَّبِعُونَ إِلَّا الظَّنَّ ۖ وَإِنَّ الظَّنَّ لَا يُغْنِي مِنَ الْحَقِّ شَيْئًا﴾[۴]؛ «آنان را به آن علمی نیست؛ آنان جز از ظن پیروی نمی‌کنند، در حالی که ظن چیزی را از حق بی‌نیاز نمی‌گرداند»!