و مذهب اهل حدیث، پس از آن رواج یافت که حکومت عباسی از زمان متوکّل برای محدّثان برجسته‌ای مانند أبو بکر بن أبی شیبه (د.۲۳۵ق)، مصعب بن عبد الله زبیری (د.۲۳۶ق)، عثمان بن أبی شیبه (د.۲۳۹ق)، ابراهیم بن عبد الله هروی (د.۲۴۴ق)، اسحاق بن أبی اسرائیل (د.۲۴۵ق) و دیگران، مزد و جائزه تعیین کرد و از آنان خواست که احادیث مورد رضایت آنان را روایت کنند[۱]. ناگفته پیداست که همه‌ی این مذاهب، قطع نظر از حسن نیّت و اجتهاد علمی پیشوایانشان، در اصل اعتقاد به مشروعیّت جریان اموی و عدم اعتنا به جریان هاشمی اشتراک دارند و همین علّت برخورداری آن‌ها از حمایت حاکمان ظالم در طول بیش از هزار سال گذشته بوده؛ حمایتی که توانسته است با استفاده از قهر و غلبه و تبلیغات گسترده، تصوّر انسداد باب اجتهاد و لزوم تقلید از یکی از مذاهب چهارگانه را در میان مسلمانان رواج دهد و به این ترتیب، از بازگشت هاشمیان به قدرت و پیدایش جریان‌های مستقلّ اسلامی، جلوگیری کند.

از اینجا دانسته می‌شود که بازگشت به اسلام اصیل و کامل، تنها پس از وانهادن مذاهب اموی و ترک اعتماد به راویان و عالمان وابسته به امویان و عبّاسیان ممکن است؛ کاری که البته جز برای خاشعان در برابر حق و کسانی که خداوند آنان را هدایت کرده، بسیار دشوار است؛ چنانکه خداوند فرموده است: ﴿وَإِنَّهَا لَكَبِيرَةٌ إِلَّا عَلَى الْخَاشِعِينَ﴾[۲]؛ «و آن هرآینه بزرگ است مگر بر خاشعان» و فرموده است: ﴿وَإِنْ كَانَتْ لَكَبِيرَةً إِلَّا عَلَى الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ﴾[۳]؛ «و آن البته بزرگ آمد مگر بر کسانی که خداوند هدایت فرمود»!

۶ . انحطاط اخلاقی

یکی دیگر از اسباب عدم اقامه‌ی اسلام پس از رسول خدا ، کم‌رنگ شدن اخلاق اسلامی و غلبه‌ی رذائل نفسانی در میان مسلمانان پس از آن حضرت بود؛ چراکه بیشتر آنان پس از آن حضرت، بسیاری از آموزه‌های اخلاقی اسلام را از یاد بردند و به خصلت‌های جاهلی خود در گذشته بازگشتند؛ چنانکه خداوند در این باره به آنان هشدار داده و فرموده بود: ﴿وَمَا مُحَمَّدٌ إِلَّا رَسُولٌ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِهِ الرُّسُلُ ۚ أَفَإِنْ مَاتَ أَوْ قُتِلَ انْقَلَبْتُمْ عَلَى أَعْقَابِكُمْ ۚ وَمَنْ يَنْقَلِبْ عَلَى عَقِبَيْهِ فَلَنْ يَضُرَّ اللَّهَ شَيْئًا ۗ وَسَيَجْزِي اللَّهُ الشَّاكِرِينَ﴾[۴]؛ «و محمّد جز فرستاده‌ای که پیش از او فرستادگانی گذشتند نیست؛ آیا پس اگر او بمیرد یا کشته شود شما به پشت سر خود باز می‌گردید؟! در حالی که هر کس به پشت سر خود بازگردد هرگز به خداوند زیانی نمی‌رساند و خداوند شکرگزاران را پاداش خواهد داد»!