حدیث ۱۹

«پس از پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم خلفایی راشد و مهدی وجود دارند که تمسّک به سنّتشان واجب است»

رَوَى أَحْمَدُ بْنُ حَنْبَلٍ [ت۲۴۱هـ] فِي «مُسْنَدِهِ»[۱]، قَالَ: حَدَّثَنَا الْوَلِيدُ بْنُ مُسْلِمٍ، حَدَّثَنَا ثَوْرُ بْنُ يَزِيدَ، حَدَّثَنَا خَالِدُ بْنُ مَعْدَانَ، قَالَ: حَدَّثَنَا عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عَمْرٍو السُّلَمِيُّ، وَحُجْرُ بْنُ حُجْرٍ، قَالَا: أَتَيْنَا الْعِرْبَاضَ بْنَ سَارِيَةَ وَهُوَ مِمَّنْ نَزَلَ فِيهِ ﴿وَلَا عَلَى الَّذِينَ إِذَا مَا أَتَوْكَ لِتَحْمِلَهُمْ قُلْتَ لَا أَجِدُ مَا أَحْمِلُكُمْ عَلَيْهِ﴾[۲]، فَسَلَّمْنَا وَقُلْنَا: أَتَيْنَاكَ زَائِرِينَ وَعَائِدِينَ وَمُقْتَبِسِينَ، فَقَالَ عِرْبَاضٌ:

صَلَّى بِنَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ وَسَلَّمَ الصُّبْحَ ذَاتَ يَوْمٍ، ثُمَّ أَقْبَلَ عَلَيْنَا، فَوَعَظَنَا مَوْعِظَةً بَلِيغَةً، ذَرَفَتْ مِنْهَا الْعُيُونُ، وَوَجِلَتْ مِنْهَا الْقُلُوبُ، فَقَالَ قَائِلٌ: «يَا رَسُولَ اللَّهِ، كَأَنَّ هَذِهِ مَوْعِظَةُ مُوَدِّعٍ، فَمَاذَا تَعْهَدُ إِلَيْنَا؟» فَقَالَ: «أُوصِيكُمْ بِتَقْوَى اللَّهِ، وَالسَّمْعِ وَالطَّاعَةِ، وَإِنْ كَانَ عَبْدًا حَبَشِيًّا، فَإِنَّهُ مَنْ يَعِشْ مِنْكُمْ بَعْدِي فَسَيَرَى اخْتِلَافًا كَثِيرًا، فَعَلَيْكُمْ بِسُنَّتِي وَسُنَّةِ الْخُلَفَاءِ الرَّاشِدِينَ الْمَهْدِيِّينَ، تَمَسَّكُوا بِهَا وَعَضُّوا عَلَيْهَا بِالنَّوَاجِذِ، وَإِيَّاكُمْ وَمُحْدَثَاتِ الْأُمُورِ، فَإِنَّ كُلَّ مُحْدَثَةٍ بِدْعَةٌ، وَكُلَّ بِدْعَةٍ ضَلَالَةٌ».

ترجمه:

احمد بن حنبل [د.۲۴۱ق] در «مسند» خود روایت کرده، (به این صورت که) گفته است: ولید بن مسلم ما را حدیث کرد، (گفت:) ثور بن یزید ما را حدیث کرد، (گفت:) خالد بن معدان ما را حدیث کرد، گفت: عبد الرّحمن بن عمرو سلمی و حُجر بن حُجر ما را حدیث کردند، گفتند: نزد عرباض بن ساریة آمدیم و او از کسانی بود که این آیه در شأنشان نازل شده بود: «و نیز بر کسانی که وقتی نزد تو آمدند تا (برای رفتن به میدان جنگ) مرکبی برایشان بیابی، گفتی چیزی را نمی‌یابم تا شما را بر آن سوار کنم»، پس سلام کردیم و گفتیم: برای دیدار و عیادت و بهره گرفتن نزد تو آمدیم، پس عرباض گفت:

روزی رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم ما را نماز صبح داد، سپس به ما روی نمود و موعظه‌ای بلیغ کرد که چشم‌ها با آن گریان و دل‌ها با آن هراسان شد، سپس کسی گفت: «ای رسول خدا! گویا این موعظه‌ی کسی است که قصد وداع دارد، پس ما را به چه سفارش می‌کنی؟» پس فرمود: «شما را به تقوای الهی و حرف‌شنوی و فرمان‌برداری سفارش می‌کنم، اگرچه از بنده‌ای حبشی باشد؛ چراکه هر کس از شما پس از من زندگی کند، اختلاف بسیاری خواهد دید، پس بر شما باد به سنّت من و سنّت خلفاء راشد و مهدی (یعنی رشدیافته و هدایت‌یافته)، به آن تمسّک جویید و آن را با دندان بگیرید و از کارهای تازه بپرهیزید؛ چراکه هر کار تازه‌ای بدعتی است و هر بدعتی ضلالتی است».

شاهد ۱

وَرَوَى أَبُو عُبَيْدٍ [ت۲۲۴هـ] فِي «الْخُطَبِ وَالْمَوَاعِظِ»[۳]، قَالَ: حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ صَالِحٍ، قَالَ: حَدَّثَنَا مُعَاوِيَةُ بْنُ صَالِحٍ أَنَّ ضَمْرَةَ بْنَ حَبِيبٍ حَدَّثَهُ أَنَّ عَبْدَ الرَّحْمَنِ بْنَ عَمْرٍو السُّلَمِيَّ حَدَّثَهُ أَنَّهُ سَمِعَ الْعِرْبَاضَ بْنَ سَارِيَةَ يَقُولُ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ وَسَلَّمَ: «لَقَدْ تَرَكْتُكُمْ عَلَى الْبَيْضَاءِ لَيْلُهَا كَنَهَارِهَا، فَلَا يَزِيغُ عَنْهَا بَعْدِي إِلَّا هَالِكٌ، وَمَنْ يَعِشْ مِنْكُمْ فَسَيَرَى اخْتِلَافًا كَثِيرًا، فَعَلَيْكُمْ بِمَا عَرَفْتُمْ مِنْ سُنَّتِي وَسُنَّةِ الْخُلَفَاءِ الرَّاشِدِينَ الْمَهْدِيِّينَ، وَعَضُّوا عَلَيْهَا بِالنَّوَاجِذِ».

ترجمه:

همچنین، ابو عبید [د.۲۲۴ق] در کتاب «الخطب والمواعظ» روایت کرده، گفته است: عبد الله بن صالح ما را حدیث کرد، گفت: معاویة بن صالح ما را حدیث کرد که ضمرة بن حبیب او را حدیث کرد که عبد الرحمن بن عمرو سُلَمی او را حدیث کرد که شنید عرباض بن ساریة می‌گوید: رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم فرمود: «هرآینه شما را بر چیزی روشن که شبش مانند روزش (روشن) است ترک کردم، پس بعد از من جز هلاک‌شده از آن منحرف نمی‌شود و هر کس از شما که زنده بماند، اختلاف بسیاری را خواهد دید، پس بر شما باد به چیزی که از سنّت من و سنّت خلفاء راشد و مهدی شناخته‌اید و آن را با دندان بگیرید».

ملاحظه

قَالَ الْمَنْصُورُ حَفِظَهُ اللَّهُ تَعَالَى: هَذَا حَدِيثٌ ثَابِتٌ عَنِ الْعِرْبَاضِ بْنِ سَارِيَةَ، فَقَدْ رَوَاهُ عَنْهُ عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عَمْرٍو، وَحُجْرُ بْنُ حُجْرٍ، وَيَحْيَى بْنُ أَبِي الْمُطَاعِ، وَعَبْدُ اللَّهِ بْنُ أَبِي بِلَالٍ، وَالْمُهَاصِرُ بْنُ حَبِيبٍ، وَجُبَيْرُ بْنُ نُفَيْرٍ، وَعَمُّ خَالِدِ بْنِ مَعْدَانَ، وَهُوَ يَدُلُّ عَلَى أَنَّهُ يَكُونُ بَعْدَ النَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ وَسَلَّمَ خُلَفَاءُ رَاشِدُونَ مَهْدِيُّونَ يَجِبُ التَّمَسُّكُ بِسُنَّتِهِمْ كَمَا يَجِبُ التَّمَسُّكُ بِسُنَّةِ النَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ وَسَلَّمَ، وَذَلِكَ غَيْرُ جَائِزٍ إِلَّا إِذَا كَانَتْ سُنَّتُهُمْ مُطَابِقَةً لِسُنَّتِهِ؛ إِذْ لَوْ كَانَ بَيْنَهُمَا اخْتِلَافٌ لَكَانَ التَّمَسُّكُ بِسُنَّتِهِمْ تَرْكَ التَّمَسُّكِ بِسُنَّتِهِ، وَلَمَا أَمْكَنَ التَّمَسُّكُ بِهِمَا جَمِيعًا، وَفِي هَذَا دَلَالَةٌ عَلَى أَنَّهُمْ مُطَهَّرُونَ مِنَ الرِّجْسِ، وَلَا يُعْرَفُ ذَلِكَ إِلَّا فِي أَهْلِ بَيْتِ النَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ وَسَلَّمَ؛ لِقَوْلِ اللَّهِ تَعَالَى: ﴿إِنَّمَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيُذْهِبَ عَنْكُمُ الرِّجْسَ أَهْلَ الْبَيْتِ وَيُطَهِّرَكُمْ تَطْهِيرًا﴾[۴]، وَلِذَلِكَ فَإِنَّ الْخُلَفَاءَ الرَّاشِدِينَ الْمَهْدِيِّينَ الَّذِينَ يَجِبُ التَّمَسُّكُ بِسُنَّتِهِمْ هُمْ مِنْ أَهْلِ بَيْتِ النَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ وَسَلَّمَ؛ كَمَا أَخْبَرَ عَنْ ذَلِكَ بِصَرَاحَةٍ فَقَالَ: «إِنِّي تَارِكٌ فِيكُمْ خَلِيفَتَيْنِ: كِتَابَ اللَّهِ وَعِتْرَتِي أَهْلَ بَيْتِي، إِنْ تَمَسَّكْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا بَعْدِي، وَإِنَّهُمَا لَنْ يَفْتَرِقَا حَتَّى يَرِدَا عَلَيَّ الْحَوْضَ»، فَلَا يُعْتَنَى بِقَوْلِ الضَّالِّينَ الَّذِينَ يَقُولُونَ لِرِجَالٍ مِنْ دُونِهِمْ أَنَّهُمْ مِنْهُمْ، ﴿مَا لَهُمْ بِذَلِكَ مِنْ عِلْمٍ ۖ إِنْ هُمْ إِلَّا يَخْرُصُونَ﴾[۵]، وَأَمَّا الْأَمْرُ بِالسَّمْعِ وَالطَّاعَةِ وَإِنْ كَانَ عَبْدًا حَبَشِيًّا فَصَحِيحٌ، وَلَا يُعَارِضُ مَا قُلْنَا؛ لِأَنَّ الْمُرَادَ بِهِ مَنْ أَمَّرَهُ أَحَدُ الْخُلَفَاءِ الرَّاشِدِينَ الْمَهْدِيِّينَ عَلَى مَدِينَةٍ أَوْ جَيْشٍ.

ترجمه:

منصور حفظه الله تعالی فرمود: این حدیثی ثابت از عرباض بن ساریة است؛ چراکه عبد الرحمن بن عمرو، حُجر بن حُجر، یحیى بن ابی المطاع، عبد الله بن ابی بلال، مهاصر بن حبیب، جُبیر بن نُفیر و عموی خالد بن معدان آن را از او روایت کرده‌اند و بر این دلالت دارد که پس از پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم خلفایی راشد و مهدی وجود دارند که تمسّک به سنّتشان مانند تمسّک به سنّت پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم واجب است و این جایز نیست مگر هنگامی که سنّتشان مطابق با سنّت آن حضرت باشد؛ چراکه اگر میان سنّت آنان و سنّت آن حضرت اختلافی وجود داشته باشد، تمسّک به سنّت آنان، ترک سنّت آن حضرت محسوب می‌شود و امکان تمسّک به هر دو با هم وجود نخواهد داشت و این بر آن دلالت دارد که آنان از هر آلودگی پاکیزه هستند و چنین صفتی جز در اهل بیت پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم شناخته شده نیست؛ به دلیل سخن خداوند که فرموده است: «خداوند اراده فرموده تا از شما اهل بیت هرگونه رجس و پلیدی را بزداید و شما را کاملاً پاکیزه گرداند». بر این اساس، خلفاء راشد و مهدی که تمسّک به سنّتشان واجب است از اهل بیت پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم هستند؛ چنانکه به صراحت از آن خبر داده و فرموده است: «من در میان شما دو خلیفه بر جای می‌گذارم: کتاب خداوند و عترتم اهل بیتم را؛ اگر به آن دو تمسّک جویید، هرگز پس از من گمراه نمی‌شوید و هرآینه آن دو هرگز از هم جدایی نمی‌پذیرند تا آن گاه که نزد حوض بر من وارد شوند». پس نباید به سخن گمراهانی که کسانی جز آنان را از زمره‌ی این خلفا می‌شمارند اعتنا کرد، «آنان را به آن علمی نیست و تنها تخمین می‌زنند». اما امر به حرف‌شنوی و فرمان‌برداری اگرچه از بنده‌ای حبشی نیز صحیح است و با چیزی که گفتیم منافاتی ندارد؛ زیرا منظور از او کسی است که یکی از خلفاء راشد و مهدی، او را به امارت شهر یا لشکری گماشته است.

شاهد ۲

وَرَوَى أَبُو نُعَيْمٍ [ت۴۳۰هـ] فِي «أَخْبَارِ أَصْبَهَانَ»[۶]، قَالَ: حَدَّثَنَا الطَّلْحِيُّ، حَدَّثَنَا أَبُو حُصَيْنٍ، حَدَّثَنَا أَبُو الطَّاهِرِ أَحْمَدُ بْنُ عِيسَى، حَدَّثَنَا ابْنُ أَبِي فُدَيْكٍ، عَنْ هِشَامِ بْنِ سَعْدٍ، عَنْ زَيْدِ بْنِ أَسْلَمَ، عَنْ عَطَاءِ بْنِ يَسَارٍ، عَنِ ابْنِ عَبَّاسٍ، سَمِعْتُ عَلِيَّ بْنَ أَبِي طَالِبٍ يَقُولُ: خَرَجَ عَلَيْنَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ وَسَلَّمَ فَقَالَ: «اللَّهُمَّ ارْحَمْ خُلَفَائِي»، قُلْنَا: يَا رَسُولَ اللَّهِ، وَمَنْ خُلَفَاؤُكَ؟ قَالَ: «الَّذِينَ يَأْتُونَ مِنْ بَعْدِي، يَرْوُونَ أَحَادِيثِي وَسُنَّتِي، وَيُعَلِّمُونَهَا النَّاسَ».

ترجمه:

همچنین، ابو نعیم [د.۴۳۰ق] در کتاب «أخبار أصبهان» روایت کرده، گفته است: طلحی ما را حدیث کرد، (گفت:) ابو حُصین ما را حدیث کرد، (گفت:) ابو طاهر احمد بن عیسى ما را حدیث کرد، (گفت:) ابن ابی فُدیک ما را حدیث کرد، از هشام بن سعد، از زید بن اسلم، از عطاء بن یسار، از ابن عبّاس، (گفت:) شنیدم علی بن ابی طالب می‌فرماید: رسول خدا صلّی الله علیه و آله و سلّم به سوی ما بیرون آمد و فرمود: «خدایا! خلفاء من را رحمت کن»، گفتیم: ای رسول خدا! خلفایت چه کسانی هستند؟ فرمود: «کسانی که پس از من می‌آیند و احادیث و سنّت من را روایت می‌کنند و آن‌ها را به مردم تعلیم می‌دهند».

ملاحظه

قَالَ الْمَنْصُورُ حَفِظَهُ اللَّهُ تَعَالَى: أَحْمَدُ بْنُ عِيسَى مُتَّهَمٌ عِنْدَهُمْ، لَكِنَّهُ لَمْ يَنْفَرِدْ بِهِ، وَلِلْحَدِيثِ طُرُقٌ أُخْرَى تُقَوِّيهِ، وَهُوَ لَا يَعْنِي أَنَّ كُلَّ مَنْ يَرْوِي شَيْئًا مِنْ أَحَادِيثِ النَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ وَسَلَّمَ وَسُنَّتِهِ وَيُعَلِّمُهُ النَّاسَ فَهُوَ مِنْ خُلَفَائِهِ، بَلْ يَعْنِي أَنَّ خُلَفَاءَهُ الَّذِينَ يَأْتُونَ مِنْ بَعْدِهِ هُمْ يَرْوُونَ أَحَادِيثَهُ وَسُنَّتَهُ كَامِلَةً، وَيُعَلِّمُونَهَا النَّاسَ.

ترجمه:

منصور حفظه الله تعالی فرمود: احمد بن عیسی نزدشان متّهم است، ولی او در روایت این حدیث تنها نیست و برای آن طرق دیگری نیز وجود دارد که آن را تقویت می‌کند و آن به معنای این نیست که هر کس چیزی از احادیث پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم و سنّتش را روایت کند و آن را به مردم تعلیم دهد از خلفای اوست، بل به معنای این است که خلفای او که پس از او می‌آیند، احادیث و سنّت او را به طور کامل روایت می‌کنند و به مردم تعلیم می‌دهند.