حدیث ۳۳
اگر در زمین جز دو تن نباشند، حتماً یکی از آن دو امام یا حجّت خواهد بود.
رَوَى مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ الْكُلَيْنِيُّ [ت۳۲۹ه] فِي «الْكَافِي»[۱]، قَالَ: حَدَّثَنِي أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ -يَعْنِي الصَّفَّارَ-، عَنِ النَّهْدِيِّ -يَعْنِي الْهَيْثَمَ بْنَ أَبِي مَسْرُوقٍ-، عَنْ أَبِيهِ، عَنْ يُونُسَ بْنِ يَعْقُوبَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ -يَعْنِي جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ الصَّادِقَ- عَلَيْهِ السَّلَامُ قَالَ: سَمِعْتُهُ يَقُولُ:
«لَوْ لَمْ يَكُنْ فِي الْأَرْضِ إِلَّا اثْنَانِ لَكَانَ الْإِمَامُ أَحَدَهُمَا».
ترجمه:
محمّد بن یعقوب کلینی [د.۳۲۹ق] در کتاب «الکافي» روایت کرده، (به این صورت که) گفته است: احمد بن محمّد من را حدیث کرد، از محمّد بن حسن -یعنی صفّار-، از نهدی -یعنی هیثم بن ابی مسروق-، از پدرش، از یونس بن یعقوب که گفت: شنیدم ابو عبد الله -یعنی جعفر بن محمّد صادق- علیه السلام می‌فرماید:
«اگر در زمین جز دو تن نباشند، حتماً یکی از آن دو امام خواهد بود».
ملاحظه
قَالَ الْمَنْصُورُ حَفِظَهُ اللَّهُ تَعَالَى: النَّهْدِيُّ وَأَبُوهُ مَقْبُولَانِ؛ كَمَا رَوَى الْكَشِّيُّ عَنْ حَمْدَوَيْهِ قَالَ: «سَمِعْتُ أَصْحَابِي يَذْكُرُونَهُمَا بِخَيْرٍ، كِلَاهُمَا فَاضِلَانِ»[۲]، وَالظَّاهِرُ أَنَّ أَحْمَدَ بْنَ مُحَمَّدٍ هُوَ الْعَاصِمِيُّ الَّذِي قَالَ فِيهِ النَّجَاشِيُّ: «كَانَ ثِقَةً فِي الْحَدِيثِ، سَالِمًا، خَيِّرًا»[۳]، وَلَمْ يَنْفَرِدْ بِهِ، بَلْ تَابَعَهُ أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى، عَنْ أَبِيهِ، عَنِ الصَّفَّارِ[۴]، وَلِلْحَدِيثِ طَرِيقٌ آخَرُ:
ترجمه:
منصور حفظه الله تعالی فرمود: نهدی و پدرش مورد قبول (طائفه‌ی خود) هستند؛ چنانکه کشّی از حمدویه روایت کرده است که گفت: «شنیدم که یارانمان از آن دو به نیکی یاد می‌کنند، هر دو فاضل هستند» و ظاهر این است که احمد بن محمّد، عاصمی است که نجاشی درباره‌اش گفته است: «مردی ثقه در حدیث، سالم و نیک بود» و (با این حال،) در روایت این حدیث تنها نیست، بلکه احمد بن محمّد بن یحیی، از پدرش، از صفّار با او همراهی کرده است. (به علاوه،) برای این حدیث طریق دیگری نیز وجود دارد:
شاهد ۱
رَوَى عَلِيُّ بْنُ بَابَوَيْهِ [ت۳۲۹ه] فِي «الْإِمَامَةِ وَالتَّبْصِرَةِ»[۵]، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِيسَ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنِ الْخَشَّابِ، عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ كَرَّامٍ، قَالَ: قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ عَلَيْهِ السَّلَامُ: «لَوْ كَانَ النَّاسُ رَجُلَيْنِ لَكَانَ أَحَدُهُمَا الْإِمَامَ» وَقَالَ: «إِنَّ آخِرَ مَنْ يَمُوتُ الْإِمَامُ لِئَلَّا يَحْتَجَّ أَحَدٌ عَلَى اللَّهِ أَنَّهُ تَرَكَهُ بِغَيْرِ حُجَّةٍ».
ترجمه:
علی بن بابویه [د.۳۲۹ق] در کتاب «الإمامة و التبصرة»، از احمد بن ادریس، از عبد الله بن محمّد، از خشّاب، از جعفر بن محمّد، از کرّام روایت کرده است که گفت: ابو عبد الله (جعفر بن محمّد صادق) علیه السلام فرمود: «اگر مردم تنها دو تن باشند، حتماً یکی از آن دو امام خواهد بود» و فرمود: «آخرین کسی که از دنیا می‌رود امام خواهد بود، تا احدی به خداوند اعتراض نکند که او را بدون حجّت رها کرده است».
ملاحظه
قَالَ الْمَنْصُورُ حَفِظَهُ اللَّهُ تَعَالَى: هَكَذَا جَاءَ فِي الْحَدِيثِ بِلَفْظِ «الْإِمَامِ»، وَجَاءَ فِي حَدِيثٍ آخَرَ بِلَفْظِ «الْحُجَّةِ»:
ترجمه:
منصور حفظه الله تعالی فرمود: در حدیث به همین صورت آمده است با لفظ «امام» و در حدیثی دیگر با لفظ «حجّت» آمده است:
شاهد ۲
رَوَى مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ الْكُلَيْنِيُّ [ت۳۲۹ه] فِي «الْكَافِي»[۶]، قَالَ: حَدَّثَنِي أَحْمَدُ بْنُ إِدْرِيسَ وَمُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى جَمِيعًا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى بْنِ عُبَيْدٍ، وَحَدَّثَنِي مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ، عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ حَمْزَةَ بْنِ الطَّيَّارِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَلَيْهِ السَّلَامُ، قَالَ: «لَوْ بَقِيَ اثْنَانِ لَكَانَ أَحَدُهُمَا الْحُجَّةَ عَلَى صَاحِبِهِ».
ترجمه:
محمّد بن یعقوب کلینی [د.۳۲۹ق] در کتاب «الکافي» روایت کرده، گفته است: احمد بن ادریس و محمّد بن یحیی هر دو من را حدیث کردند، از احمد بن محمّد، از محمّد بن عیسی بن عُبید؛ همچنین، محمّد بن حسن من را حدیث کرد، از سهل بن زیاد، از محمّد بن عیسی، از محمّد بن سنان، از حمزة بن طیّار، از ابو عبد الله (جعفر بن محمّد صادق) علیه السلام که فرمود: اگر تنها دو تن باقی بمانند، حتماً یکی از آن دو حجّت بر دیگری خواهد بود.
شاهد ۳
وَرَوَى مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ الْكُلَيْنِيُّ [ت۳۲۹ه] فِي «الْكَافِي»[۷]، قَالَ: حَدَّثَنِي عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا، عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْبَرْقِيِّ، عَنْ عَلِيِّ بْنِ إِسْمَاعِيلَ، عَنِ ابْنِ سِنَانٍ، عَنْ حَمْزَةَ بْنِ الطَّيَّارِ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَيْهِ السَّلَامُ يَقُولُ: «لَوْ لَمْ يَبْقَ فِي الْأَرْضِ إِلَّا اثْنَانِ لَكَانَ أَحَدُهُمَا الْحُجَّةَ، أَوِ الثَّانِي الْحُجَّةَ» -الشَّكُّ مِنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ.
ترجمه:
همچنین، محمّد بن یعقوب کلینی [د.۳۲۹ق] در کتاب «الکافي» روایت کرده، گفته است: شماری از یارانمان من را حدیث کردند، از احمد بن محمّد برقی، از علی بن اسماعیل، از ابن سنان، از حمزة بن طیّار که گفت: شنیدم ابو عبد الله (جعفر بن محمّد صادق) علیه السلام می‌فرماید: اگر در زمین جز دو تن نمانند، حتماً یکی از آن دو حجّت خواهد بود، یا دومی حجّت خواهد بود -شک از احمد بن محمّد است.
شاهد ۴
وَرَوَى مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ بَابَوَيْهِ [ت۳۸۱ه] فِي «كَمَالِ الدِّينِ وَتَمَامِ النِّعْمَةِ»[۸]، قَالَ: حَدَّثَنَا أَبِي وَمُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ، قَالَا: حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ وَعَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ، قَالَا: حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عِيسَى وَمُحَمَّدُ بْنُ الْحُسَيْنِ بْنِ أَبِي الْخَطَّابِ جَمِيعًا، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ حَمْزَةَ الطَّيَّارِ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَيْهِ السَّلَامُ يَقُولُ: «لَوْ لَمْ يَبْقَ مِنْ أَهْلِ الْأَرْضِ إِلَّا اثْنَانِ لَكَانَ أَحَدُهُمَا الْحُجَّةَ، أَوْ كَانَ الثَّانِي الْحُجَّةَ» -الشَّكُّ مِنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ.
ترجمه:
همچنین، محمّد بن علی بن بابویه [د.۳۸۱ق] در کتاب «کمال الدین و تمام النعمة» روایت کرده، گفته است: پدرم و محمّد بن حسن رضي الله عنهما ما را حدیث کردند، گفتند: سعد بن عبد الله و عبد الله بن جعفر ما را حدیث کردند، گفتند: محمّد بن عیسی و محمّد بن حسین بن ابی الخطّاب هر دو ما را حدیث کردند، از محمّد بن سنان، از حمزه‌ی طیّار که گفت: شنیدم ابو عبد الله (جعفر بن محمّد صادق) علیه السلام می‌فرماید: اگر از اهل زمین جز دو تن نمانند، حتماً یکی از آن دو حجّت خواهد بود، یا دومی حجّت خواهد بود -شک از محمّد بن سنان است.
شاهد ۵
وَرَوَى مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ بَابَوَيْهِ [ت۳۸۱ه] فِي «كَمَالِ الدِّينِ وَتَمَامِ النِّعْمَةِ»[۹]، قَالَ: حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ قَالَ: حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ وَعَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ الْحِمْيَرِيُّ جَمِيعًا، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ، عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ، عَنْ حَمْزَةَ بْنِ حُمْرَانَ، قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ عَلَيْهِ السَّلَامُ يَقُولُ: «لَوْ لَمْ يَبْقَ فِي الْأَرْضِ إِلَّا اثْنَانِ لَكَانَ أَحَدُهُمَا الْحُجَّةَ أَوْ كَانَ الثَّانِي الْحُجَّةَ».
ترجمه:
همچنین، محمّد بن علی بن بابویه [د.۳۸۱ق] در کتاب «کمال الدین و تمام النعمة» روایت کرده، گفته است: محمّد بن حسن رضي الله عنه ما را حدیث کرد، گفت: سعد بن عبد الله و عبد الله بن جعفر حمیری هر دو ما را حدیث کردند، از محمّد بن حسین، از ابن ابی عُمیر، از حمزة بن حمران که گفت: شنیدم ابو عبد الله (جعفر بن محمّد صادق) علیه السلام می‌فرماید: اگر در زمین جز دو تن نمانند، حتماً یکی از آن دو حجّت خواهد بود، یا دومی حجّت خواهد بود.
شاهد ۶
وَرَوَى مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ بَابَوَيْهِ [ت۳۸۱ه] فِي «كَمَالِ الدِّينِ وَتَمَامِ النِّعْمَةِ»[۱۰]، قَالَ: حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ قَالَ: حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ وَعَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ جَمِيعًا، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ الْحُسَيْنِ، عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِنَانٍ، عَنْ حَمْزَةَ بْنِ حُمْرَانَ، عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَلَيْهِ السَّلَامُ قَالَ: لَوْ لَمْ يَكُنْ فِي الْأَرْضِ إِلَّا اثْنَانِ لَكَانَ أَحَدُهُمَا الْحُجَّةَ، وَلَوْ ذَهَبَ أَحُدُهُمَا بَقِيَ الْحُجَّةُ.
ترجمه:
همچنین، محمّد بن علی بن بابویه [د.۳۸۱ق] در کتاب «کمال الدین و تمام النعمة» روایت کرده، گفته است: محمّد بن حسن رضي الله عنه ما را حدیث کرد، گفت: سعد بن عبد الله و عبد الله بن جعفر هر دو ما را حدیث کردند، از محمّد بن حسین، از محمّد بن سنان، از حمزة بن حمران، از ابو عبد الله (جعفر بن محمّد صادق) علیه السلام که فرمود: اگر در زمین جز دو تن نباشند، حتماً یکی از آن دو حجّت خواهد بود و اگر یکی از آن دو بمیرد، حجّت باقی خواهد ماند.
ملاحظه
قَالَ الْمَنْصُورُ حَفِظَهُ اللَّهُ تَعَالَى: هَكَذَا رَوَى ابْنُ الطَّيَّارِ وَحَمْزَةُ بْنُ حُمْرَانَ بِلَفْظِ «الْحُجَّةِ»، وَرَوَى يُونُسُ بْنُ يَعْقُوبَ وَكَرَّامٌ بِلَفْظِ «الْإِمَامِ»، وَبَيْنَهُمَا اخْتِلَافٌ؛ لِأَنَّ الْحُجَّةَ أَعَمُّ مِنَ الْإِمَامِ، وَالْأَئِمَّةُ فِي كِتَابِ اللَّهِ اثْنَا عَشَرَ، وَلَيْسَ لِلْحُجَجِ عَدَدٌ مَعْدُودٌ، وَالنَّبِيُّ حُجَّةٌ وَالْإِمَامُ حُجَّةٌ وَمَنْ أَمَرَ النَّبِيُّ أَوِ الْإِمَامُ بِطَاعَتِهِ حُجَّةٌ؛ لِأَنَّ مَنْ أَطَاعَهُ فَقَدْ أَطَاعَهُمَا، وَالْفَرْقُ أَنَّهُ لَا يَجُوزُ تَقْلِيدُهُ فِي الدِّينِ، وَإِنَّمَا يَجِبُ طَاعَتُهُ فِي الدُّنْيَا وَفِيمَا يَرْوِي عَنْهُمَا. فَإِنْ كَانَ اللَّفْظُ هُوَ «الْإِمَامَ» فَيَدُلُّ عَلَى حَالَتَيْنِ: إِمَّا يَعِيشُ الْمَهْدِيُّ عَلَيْهِ السَّلَامُ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ، سَوَاءٌ طَالَ عُمُرُهُ أَوْ عُجِّلَ يَوْمُ الْقِيَامَةِ؛ لِأَنَّهُ آخِرُ الْأَئِمَّةِ الْإِثْنَيْ عَشَرَ، وَإِمَّا يَمُوتُ فَيَخْلُفُهُ إِمَامٌ مِنَ الْأَئِمَّةِ الْمَاضِينَ، لِئَلَّا يَزِيدَ عَدَدُ الْأَئِمَّةِ عَنِ الْإِثْنَيْ عَشَرَ، وَهُوَ لَا مَحَالَةَ أَحَدُ الرَّجُلَيْنِ: إِمَّا عِيسَى بْنُ مَرْيَمَ عَلَيْهِ السَّلَامُ الَّذِي يَنْزِلُ فِي زَمَانِهِ فَيُصَلِّي خَلْفَهُ كَمَا تَوَاتَرَ عَنِ النَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ وَسَلَّمَ، وَإِمَّا إِمَامٌ مِنَ الْأَئِمَّةِ الْإِثْنَيْ عَشَرَ يَرْجِعُ إِلَى الدُّنْيَا بَعْدَ مَوْتِهِ كَمَا رَوَى الشِّيعَةُ، وَاللَّهُ أَعْلَمُ أَيُّ الثَّلَاثَةِ سَتَكُونُ، وَإِنْ كَانَ اللَّفْظُ هُوَ «الْحُجَّةَ» فَيَدُلُّ عَلَى الثَّلَاثَةِ وَيَزِيدُ عَلَيْهَا رَابِعَةً، وَهِيَ أَنْ يَمُوتَ الْمَهْدِيُّ عَلَيْهِ السَّلَامُ فَيَخْلُفَهُ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ بَيْتِهِ قَدْ أَمَرَ بِطَاعَتِهِ، وَلَا يُنَافِي ذَلِكَ مَا وَرَدَ مِنْ أَنَّ الْأَرْضَ لَا تَخْلُو مِنْ إِمَامٍ يَوْمًا وَاحِدًا؛ لِأَنَّ هَذَا الرَّجُلَ عَامِلُ الْإِمَامِ، وَقَدْ يَرِثُ كُتُبَهُ وَيَرْوِيهَا، إِلَّا أَنَّ ذَلِكَ أَبْعَدُ الْحَالَاتِ؛ لِأَنَّهُ خِلَافُ الظَّاهِرِ، وَأَقْرَبُهَا وَأَقْوَاهَا رِوَايَةً أَنَّ الْمَهْدِيَّ عَلَيْهِ السَّلَامُ لَا يَمُوتُ حَتَّى يَنْزِلَ عِيسَى بْنُ مَرْيَمَ عَلَيْهِ السَّلَامُ، وَأَنَّ عِيسَى بْنَ مَرْيَمَ عَلَيْهِ السَّلَامُ لَا يَمُوتُ حَتَّى يَخْرُجَ الدَّابَّةُ الَّتِي ذَكَرَهَا اللَّهُ فِي الْقُرْآنِ، وَهَكَذَا لَا تَخْلُو الْأَرْضُ مِنْ إِمَامٍ يَوْمًا وَاحِدًا.
ترجمه:
منصور حفظه الله تعالی فرمود: ابن طیّار و حمزة بن حمران این گونه روایت کرده‌اند با لفظ «حجّت»، ولی یونس بن یعقوب و کرّام با لفظ «امام» روایت کرده‌اند و میان آن دو تفاوت وجود دارد؛ چراکه حجّت، اعمّ از امام است و امامان در کتاب خداوند دوازده تن هستند، ولی برای حجّت‌ها عدد معیّنی نیست و پیامبر حجّت است و امام حجّت است و کسی که پیامبر یا امام به اطاعت از او امر کرده حجّت است؛ چراکه هر کس از او اطاعت کند، از آن دو اطاعت کرده و فرقش در این است که تقلید از او در دین جایز نیست، بلکه تنها اطاعت از او در امور دنیا و در چیزی که از آن دو (یعنی پیامبر و امام) روایت می‌کند، واجب است. پس اگر لفظ حدیث «امام» باشد، بر دو حالت دلالت دارد: (۱) یا مهدی علیه السلام تا روز قیامت زنده خواهد ماند، خواه به این معنا که عمرش طولانی خواهد شد و خواه به این معنا که قیامت پیش خواهد افتاد؛ چراکه او آخرین امام از امامان دوازده‌گانه است، (۲) یا اینکه او از دنیا خواهد رفت و امامی از امامان گذشته جانشین او خواهد شد تا تعداد امامان از دوازده بیشتر نشود و آن امام ناگزیر یکی از دو کس خواهد بود: یا عیسی بن مریم علیه السلام که در زمان او نازل خواهد شد و پشت سر او نماز خواهد گزارد، چنانکه به تواتر از پیامبر صلّی الله علیه و آله و سلّم روایت شده است و یا امامی از امامان دوازده‌گانه خواهد بود که پس از مرگ رجعت خواهد کرد، چنانکه شیعه روایت کرده است و خداوند داناتر است که کدام یک از سه حالت واقع خواهد شد و اگر لفظ حدیث «حجّت» باشد، علاوه بر این سه حالت، بر حالت چهارمی نیز دلالت دارد و آن این است که مهدی علیه السلام از دنیا برود و مردی از اهل بیتش که به اطاعت از او امر کرده است جانشینش شود و این با روایاتی که گفته‌اند زمین یک روز از امام خالی نمی‌ماند، منافاتی پیدا نمی‌کند؛ چراکه این مرد، کارگزار امام است و چه بسا کتب او را به ارث می‌برد و روایت می‌کند، جز آنکه این حالت، بعیدترین حالات است؛ چراکه بر خلاف ظاهر (از لفظ امام در روایات مذکور) است و نزدیک‌ترین حالات و قوی‌ترین آن‌ها از حیث روایت این است که مهدی علیه السلام از دنیا نمی‌رود تا آن گاه که عیسی بن مریم علیه السلام نازل شود و عیسی بن مریم علیه السلام از دنیا نمی‌رود تا آن گاه که جنبنده‌ای که خداوند در قرآن یاد کرده است بیرون آید و این گونه، زمین یک روز از امام خالی نخواهد ماند.
