نویسنده‌ی پرسش: علی

تاریخ پرسش: ۱۳۹۹/۱۱/۱۴

منظور از حقّ الله و حقّ الناس چیست و چگونه می‌توان آن دو را جبران کرد؟

پاسخ به پرسش شماره: ۷

تاریخ پاسخ به پرسش: ۱۳۹۹/۱۱/۲۰

«حقّ الله» در اصطلاح، هر عمل واجبی است که وجوب خود را صرفاً از حکم دین گرفته است؛ مانند نماز، روزه، حج، زکات و خودداری از گناهانی مانند زنا و شرب خمر که بدون در نظر گرفتن حکم دین، لازم محسوب نمی‌شوند، ولی «حقّ الناس» هر عمل واجبی است که وجوب خود را از حکم عقل و فطرت گرفته است، نه صرفاً حکم شرع؛ مانند خودداری از ضرر رساندن به جان یا مال یا آبروی دیگران بدون تقصیری از آنان که حتّی نزد منکران دین لازم محسوب می‌شود.

ضایع کردن حقّ الله، با توبه و استغفار به درگاه خداوند جبران می‌شود و علاوه بر آن، هرگاه جنبه‌ی «ترک» داشته باشد، مانند انجام ندادن عبادات، موجب قضاء و هرگاه جنبه‌ی «فعل» داشته باشد، مانند انجام دادن گناهان، موجب کفّاره‌ی معیّن یا غیر معیّن می‌شود، ولی ضایع کردن حقّ الناس، صرفاً با توبه و استغفار به درگاه خداوند جبران نمی‌شود، بلکه با برگرداندن حقّ ضایع‌شده یا جلب رضایت صاحب آن قابل جبران است. هر چند در مواردی که حقّ ضایع‌شده جنبه‌ی مالی دارد و برگرداندن آن به صاحبش یا جلب رضایت او به هیچ وجه ممکن نیست، راهی برای رهایی از تبعات اخروی‌اش وجود دارد و آن صدقه دادنش از طرف صاحبش است که قاعدتاً موجب رضایت او در روز قیامت خواهد شد؛ چراکه او در روز قیامت، به ثواب صدقه دادن مالش محتاج است، در حالی که به خود مالش احتیاجی ندارد و چه بسا آرزو می‌کند که ای کاش همه‌ی مالش را در دنیا صدقه داده بود؛ چنانکه خداوند فرموده است: ﴿وَلَوْ أَنَّ لِكُلِّ نَفْسٍ ظَلَمَتْ مَا فِي الْأَرْضِ لَافْتَدَتْ بِهِ﴾[۱]؛ «و اگر هر چه در زمین است برای کسی بود که ظلم کرده است، آن را برای نجات خود می‌داد» و فرموده است: ﴿وَلَوْ أَنَّ لِلَّذِينَ ظَلَمُوا مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا وَمِثْلَهُ مَعَهُ لَافْتَدَوْا بِهِ مِنْ سُوءِ الْعَذَابِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ﴾[۲]؛ «و اگر هر چه در زمین است و برابر آن به همراهش برای کسانی بود که ظلم کرده‌اند، آن را برای نجات خود از بدی عذاب در روز قیامت می‌دادند»[۳].