Ақл ва шаръ; Ҳуҷҷияти ақл ва маротиби он

Фуъод, қалб ва луб дар китоби Худованд, ҳар се ба маънои ақл ҳастанд; Чароки ақл ба маънои қувваи мудрика аст ва дар ниҳоди касе ду қувваи мудрика қарор дода нашудааст; Чунонки Худованд фармудааст: «مَا جَعَلَ اللَّهُ لِرَجُلٍ مِنْ قَلْبَيْنِ فِي جَوْفِهِ ۚ» (Аҳзоб/ 4) Ва рӯшан аст ки таъаддуди унвони мусталзим таъаддуди маънун нест. Оре, мумкин аст фуъод, қалб ва луб, номҳое барои маротиби ақл бо лиҳози мизони саломати он бошанд; Ба ин тартиб ки фуъод ҳадди ақалли он, қалб ҳадди васати он ва луб ҳадди аксари он бошад; Чароки Худованд фуъодро ба ҳамаи одамиён аъам аз некон ва бадон нисбат дода ва фармудааст: «وَهُوَ الَّذِي أَنْشَأَ لَكُمُ السَّمْعَ وَالْأَبْصَارَ وَالْأَفْئِدَةَ ۚ قَلِيلًا مَا تَشْكُرُونَ» (Мӯъминун/ 78); <<Ва Ӯ касе аст ки барои шумо самъ ва басир ва фуъод қарор дод, андаке аз шумо шукр мегузоред>> Ва фармудааст: «وَلِتَصْغَىٰ إِلَيْهِ أَفْئِدَةُ الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ» (Анъом/ 113); <<Ва то фуъоди касоне ки ба охират имон надоранд ба он гаройиш ёбад>> Ва қалбро ба ҳамаи одамиён аъам аз некон ва бадон нисбат дода, вале истеъмолӣ онро аз бадон нафй карда ва фармудааст: «لَهُمْ قُلُوبٌ لَا يَفْقَهُونَ بِهَا» (Аъроф/ 179); <<Барои онон қалбҳое аст ки бо он тафаққуҳ мекунанд>> Ва фармудааст: «أَفَلَمْ يَسِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَتَكُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ يَعْقِلُونَ بِهَا» (Ҳаҷ/ 46); <<Оё пас дар замин гардиш накарданд то барояшон қалбҳое бошад ки бо он таъаққул кунанд?>> Ва фармудааст: «أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلَىٰ قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا» (Муҳаммад/ 24); <<Оё пас дар Қуръон тадаббур намекунанд ё бар қалбҳое қулфҳошон ниҳода шуда?!>> Ва лубро ба ҳамаи одамиён нисбат надода, балки танҳо барои некон шумурда ва фармудааст: «وَمَا يَذَّكَّرُ إِلَّا أُولُو الْأَلْبَابِ» (Бақара/ 269); <<Ва ҷуз дорандагони луб панд намегиранд>> Ва фармудааси: «الَّذِينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ ۚ أُولَٰئِكَ الَّذِينَ هَدَاهُمُ اللَّهُ ۖ وَأُولَٰئِكَ هُمْ أُولُو الْأَلْبَابِ» (Зумар/ 18); <<Касоне ки ҳар суханеро мешунаванд ва аз беҳтаринаш пайраӣ мекунанд, онон касоне ҳастанд ки Худованд ҳидояташон кардааст ва онон ҳамоно дорандагони луб ҳастанд>>! Бо ин васф, фуъод ақле аст ки ҳамаи одамиён аз он бархурдоранд ва баҳра мебаранд ва қалб ақле аст ки ҳамаи одамиён аз он бархурдоранд, вале баҳра намебаранд ва луб ақле аст ки ҳамаи одамиён аз он бархудор нестанд, балки танҳо пиромуни ҳақ аз он бархурдоранд ва он дар китоби Худованд <<Қалби салим>> номида шуда; Чунонки фармудааст: «إِلَّا مَنْ أَتَى اللَّهَ بِقَلْبٍ سَلِيمٍ» (Шуъароъ/ 89); <<Магар касе ки бо қалби салим ба назди Худованд ояд>>.

Дар иртибот бо посухи шумо дар бораи номҳои ақл дар Қуръон, суъоле барои банда эҷод шуд ки сипосгузор мешавам агар мисли ҳамеша бо баёни рӯшан ва мустадалли худ, тавзиҳ бифармойед: Манзур аз фуъод ё ҳамон ақле ки ҳамаи одамиён аз он бархурдоранд ва баҳра мебаранд, кадом ақл аст? Агар ҳамаи одамиён аз ин ақл бархурдоранд, пас иллати гумроҳии бисёрӣ аз онҳо чист? Вонгаҳе қалб ё ҳамон ақле ки ҳама аз он бархурдоранд, вале танҳо некон аз он баҳра мебаранд кадом аст? Агар бадон аз ин ақл истифода намекунанд, пас чигуна аз он бархурдоранд?!

Манзур аз ақле ки ҳамаи одамиён аз он бархудоранд ва баҳра мебаранд, ақле аст ки бо он аз девонагон тамоюз меёбанд ва маъйишати худро тадбир мекунанд; Чароки ҳамаи онон қатъи назар аз некӣ ва бадияшон, аз чунин ақле бархурдоранд ва баҳра мебаранд ва агар ин гуна набуд, низоми ҷаҳон мухтал мешуд ва ҳарҷу марҷ заминро фаро мегирифт ва манзур аз ақле ки ҳамагон аз он бархурдоранд, вале танҳо некон аз он баҳра мебаранд, қувва ва истеъдоди шинохти ҳақ аст ки ҳамагон онро доранд, вале танҳо некон онро ба феълият мерасонанд ва ҳамин мабнои таклифи одамиён ва ҳусни подоши некон ва иқоби дигарон аст ва манзур аз ақле ки танҳо некон аз он бархурдоранд, ақле аст ки аз мавонеъи шинохти ҳақ раҳойи ёфта ва амалан ба шинохти он расидааст ва аз инҷо дониста мешавад ки фуъод, қалб ва луб, се ном барои як ақл ҳастанд ки ба се эътибор ва аз се ҷиҳат бар он итлоқ шудаанд.