نویسنده‌ی پرسش: کامران

تاریخ پرسش: ۱۳۹۶/۵/۲

تفاوت معنایی سه واژه‌ی «طریق»، «سبیل» و «صراط» در آیات قرآن کریم در چیست؟

پاسخ به پرسش شماره: ۱۴

تاریخ پاسخ به پرسش: ۱۳۹۶/۵/۵

«طریق»، «سبیل» و «صراط» الفاظ مترادفی به معنای «راه» و «روش» هستند که تفاوت معنایی مهم و قابل ذکری با یکدیگر ندارند، تا حدّی که می‌توان استعمال آن‌ها به جای یکدیگر را جایز دانست، هر چند ممکن است که برخی‌شان در عبارات مختلف فصیح‌تر از برخی دیگر باشند. با این حال، کسانی کوشیده‌اند که تفاوت معنایی ظریفی برای آن‌ها ذکر کنند؛ مانند ابو هلال عسکری (د.۳۹۵ق) در الفروق اللغویّة[۱] که گفته است: «الْفَرْقُ بَيْنَ الصِّرَاطِ وَالطَّرِيقِ [وَ] السَّبِيلِ: أَنَّ الصِّرَاطَ هُوَ الطَّرِيقُ السَّهْلُ قَالَ الشَّاعِرُ: خَشَوْنَا أَرْضَهُمْ بِالْخَيْلِ حَتَّى * تَرَكْنَاهُمْ أَذَلَّ مِنَ الصِّرَاطِ ... وَالطَّرِيقُ لَا يَقْتَضِي السُّهُولَةَ وَالسَّبِيلُ اسْمٌ يَقَعُ عَلَى مَا يَقَعُ عَلَيْهِ الطَّرِيقُ وَعَلَى مَا لَا يَقَعُ عَلَيْهِ الطَّرِيقُ تَقُولُ سَبِيلُ اللَّهِ وَطَرِيقُ اللَّهِ وَتَقُولُ سَبِيلُكُ أَنْ تَفْعَلَ كَذَا وَلَا تَقُولُ طَرِيقُكَ أَنْ تَفْعَلَ بِهِ ... الْفَرْقُ بَيْنَ السَّبِيلِ وَالطَّرِيقِ: قَدْ يُفْرَقُ بَيْنَهُمَا بِأَنَّ السَّبِيلَ أَغْلَبُ وُقُوعًا فِي الْخَيْرِ وَلَا يَكَادُ اسْمُ الطَّرِيقِ يُرَادُ بِهِ الْخَيْرُ إِلَّا مُقْتَرِنًا بِوَصْفٍ أَوْ إِضَافَةٍ تُخَلِّصَهُ لِذَلِكَ»؛ «فرق میان صراط و طریق و سبیل این است که صراط، طریق هموار است. شاعر می‌گوید: زمینشان را با اسب‌ها در نوردیدیم تا اینکه آنان را هموارتر از صراط وا گذاشتیم ... در حالی که طریق، هموار بودن را اقتضا نمی‌کند و سبیل، اسمی است که هم بر چیزی اطلاق می‌شود که طریق بر آن اطلاق می‌شود و هم بر چیزی اطلاق می‌شود که طریق بر آن اطلاق نمی‌شود، مانند اینکه می‌گویی سبیل الله و طریق الله و می‌گویی سبیل تو این است که چنان کنی، ولی نمی‌گویی طریق تو این است که چنان کنی ... گاهی میان سبیل و طریق این گونه فرق نهاده می‌شود که سبیل غالباً در خیر به کار می‌رود، ولی طریق به ندرت در خیر به کار می‌رود، مگر همراه با وصف یا اضافه‌ای که به آن بازگرداندش».

امّا حق آن است که چنین تفاوت معنایی ظریفی ثابت نیست؛ زیرا صراط، سبیل و طریق هر سه از آن حیث که راه هستند، هموار بودن را اقتضا می‌کنند و اگر گفته نمی‌شود: طریق تو این است که چنان کنی، گفته می‌شود: طریقه‌ی تو این است که چنان کنی؛ چنانکه در سخن خداوند آمده است: ﴿وَيَذْهَبَا بِطَرِيقَتِكُمُ الْمُثْلَى﴾[۲]؛ «و طریقه‌ی برتر شما را از بین ببرند» و هر سه در معنای مثبت و در معنای منفی به کار می‌روند؛ چنانکه مثلاً طریق در آیه‌ی ﴿يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ وَإِلَى طَرِيقٍ مُسْتَقِيمٍ﴾[۳]؛ «به سوی حق و به سوی طریقی مستقیم هدایت می‌کند» به معنای مثبت و در آیه‌ی ﴿إِلَّا طَرِيقَ جَهَنَّمَ﴾[۴]؛ «مگر طریق جهنّم» به معنای منفی آمده و سبیل در آیه‌ی ﴿قُلْ هَذِهِ سَبِيلِي أَدْعُو إِلَى اللَّهِ﴾[۵]؛ «بگو این سبیل من است که به سوی خدا دعوت می‌کنم» به معنای مثبت و در آیه‌ی ﴿إِنَّهُ كَانَ فَاحِشَةً وَمَقْتًا وَسَاءَ سَبِيلًا﴾[۶]؛ «آن کاری زشت و نفرت‌انگیز و سبیلی بد است» به معنای منفی آمده و صراط در آیه‌ی ﴿اهْدِنَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَقِيمَ﴾[۷]؛ «ما را به صراط مستقیم هدایت کن» به معنای مثبت و در آیه‌ی ﴿فَاهْدُوهُمْ إِلَى صِرَاطِ الْجَحِيمِ﴾[۸]؛ «آنان را به صراط دوزخ هدایت کنید» به معنای منفی آمده و این حاکی از آن است که هیچ یک به ذات خود معنای مثبت یا منفی ندارند، بل معنای مثبت یا منفی خود را از چیزی می‌گیرند که به آن وصف یا اضافه می‌شوند.

آری، صراط در قرآن تنها به صورت مفرد آمده است و این می‌تواند مُشعر به آن باشد که بر شاهراه و جادّه‌ی اصلی اطلاق می‌شود، خواه به سوی خیر باشد و خواه به سوی شر؛ هر چند به صورت نکره نیز آمده؛ چنانکه فرموده است: ﴿وَلَهَدَيْنَاهُمْ صِرَاطًا مُسْتَقِيمًا﴾[۹]؛ «و هرآینه آنان را به صراطی مستقیم هدایت می‌کردیم» و این إشعار آن را می‌کاهد ولی از بین نمی‌برد، در حالی که سبیل و طریقه به صورت جمع نیز آمده‌اند و این می‌تواند مُشعر به آن باشد که بر راه‌های فرعی نیز اطلاق می‌شوند، خواه به سوی خیر باشند و خواه به سوی شر؛ چنانکه خداوند فرموده است: ﴿وَأَنَّ هَذَا صِرَاطِي مُسْتَقِيمًا فَاتَّبِعُوهُ ۖ وَلَا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ بِكُمْ عَنْ سَبِيلِهِ﴾[۱۰]؛ «و هرآینه این صراط من است که مستقیم است، پس از آن پیروی کنید و از سبیل‌ها پیروی نکنید که شما را از سبیل او پراکنده می‌کند» و این محتمل‌ترین فرقی است که می‌توان برای آن‌ها ذکر کرد.