نویسنده‌ی پرسش: رضا راضی

تاریخ پرسش: ۱۳۹۵/۴/۱۴

افراد واجب النفقه چه کسانی هستند؟

پاسخ به پرسش شماره: ۶

تاریخ پاسخ به پرسش: ۱۳۹۵/۴/۲۳

افراد واجب النّفقه سه دسته‌اند که ذیلاً درباره‌ی آنان توضیح داده می‌شود:

۱ . نفقه‌ی زوجه اگرچه بی‌نیاز باشد بر عهده‌ی مرد است؛ چنانکه خداوند فرموده است: ﴿الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاءِ بِمَا فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَبِمَا أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوَالِهِمْ﴾[۱]؛ «مردان قیّم بر زنان هستند به سبب فضیلتی که خداوند برخی از آنان را بر برخی دیگر داده است و به سبب نفقه‌ای که از اموال خود می‌پردازند» و آن عبارت از خوراک، پوشاک و مسکن در حدّ توانایی است؛ چنانکه خداوند فرموده است: ﴿وَعَلَى الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَكِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ ۚ لَا تُكَلَّفُ نَفْسٌ إِلَّا وُسْعَهَا﴾[۲]؛ «و خوراک آنان و پوشاک آنان به صورت متعارف بر عهده‌ی مردی است که فرزند برای او متولّد شده است، کسی جز به اندازه‌ی توانش تکلیف نمی‌شود» و فرموده است: ﴿أَسْكِنُوهُنَّ مِنْ حَيْثُ سَكَنْتُمْ مِنْ وُجْدِكُمْ وَلَا تُضَارُّوهُنَّ لِتُضَيِّقُوا عَلَيْهِنَّ﴾[۳]؛ «آنان را هر جا که خودتان در حدّ توانتان سکونت کرده‌اید ساکن کنید و به آنان زیان نرسانید تا آنان را در تنگنا قرار دهید» و فرموده است: ﴿لِيُنْفِقْ ذُو سَعَةٍ مِنْ سَعَتِهِ ۖ وَمَنْ قُدِرَ عَلَيْهِ رِزْقُهُ فَلْيُنْفِقْ مِمَّا آتَاهُ اللَّهُ ۚ لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا مَا آتَاهَا﴾[۴]؛ «هر کس گشایشی دارد باید از گشایش خود نفقه دهد و هر کس تنگدست است باید از چیزی که خداوند روزی‌اش کرده است نفقه دهد، خداوند کسی را جز به اندازه‌ی چیزی که به او داده است تکلیف نمی‌کند». با این وصف، شوهری که به زن خود نفقه نمی‌پردازد، به پرداخت نفقه یا دادن طلاق او ملزم می‌شود؛ چنانکه خداوند فرموده است: ﴿فَإِمْسَاكٌ بِمَعْرُوفٍ أَوْ تَسْرِيحٌ بِإِحْسَانٍ﴾[۵]؛ «پس یا به شایستگی نگاه دارید و یا به نیکی طلاق دهید»، هر چند نفقه‌ی زن پس از طلاق نیز تا هنگامی که در عدّه قرار دارد بر عهده‌ی شوهر است؛ چنانکه خداوند فرموده است: ﴿لَا تُخْرِجُوهُنَّ مِنْ بُيُوتِهِنَّ وَلَا يَخْرُجْنَ إِلَّا أَنْ يَأْتِينَ بِفَاحِشَةٍ مُبَيِّنَةٍ﴾[۶]؛ «(زنان مطلّقه را در زمان عدّه) از خانه‌هاشان بیرون نکنید و خودشان نیز بیرون نروند مگر آنکه مرتکب کار زشت آشکاری شده باشند» و فرموده است: ﴿وَإِنْ كُنَّ أُولَاتِ حَمْلٍ فَأَنْفِقُوا عَلَيْهِنَّ حَتَّى يَضَعْنَ حَمْلَهُنَّ﴾[۷]؛ «و اگر باردار هستند به آنان نفقه دهید تا هنگامی که وضع حمل کنند».

۲ . نفقه‌ی فرزند تا هنگامی که صغیر است و نفقه‌ی پدر و مادر و سایر ورثه در صورتی که خود قادر به تأمین نفقه‌ی‌شان نباشند و نفقه‌ی هر مسلمان بی‌چاره‌ای که نفقه دهنده‌ای برای او نیست، بر عهده‌ی مرد است؛ چنانکه خداوند فرموده است: ﴿يَسْأَلُونَكَ مَاذَا يُنْفِقُونَ ۖ قُلْ مَا أَنْفَقْتُمْ مِنْ خَيْرٍ فَلِلْوَالِدَيْنِ وَالْأَقْرَبِينَ وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ﴾[۸]؛ «از تو می‌پرسند که چه چیزی نفقه دهند، بگو هر خیری که نفقه می‌دهید برای پدر و مادر و نزدیکان و یتیمان و مسکینان و در راه ماندگان است» و با این وصف، فرقی میان نفقه‌ی زوجه و نفقه‌ی فرزند و پدر و مادر و نفقه‌ی سایر ورثه و نفقه‌ی بی‌چارگان مسلمان نیست، جز اینکه نفقه‌ی زوجه در هر صورت واجب است و نفقه‌ی فرزند و پدر و مادر در صورتی واجب است که خود قادر به تأمین نفقه‌ی‌شان نباشند و نفقه‌ی سایر ورثه در صورتی واجب است که خود قادر به تأمین نفقه‌ی‌شان نباشند و وارث نزدیک‌تری نداشته باشند که نفقه‌ی آنان را تأمین کند یا وارث نزدیک‌ترشان نفقه‌ی آنان را تأمین نکند و الزام او به تأمین نفقه‌ی آنان ممکن نباشد و نفقه‌ی بی‌چارگان مسلمان در صورتی واجب است که خود قادر به تأمین نفقه‌ی‌شان نباشند و ورثه‌ای نداشته باشند که نفقه‌ی آنان را تأمین کنند یا ورثه‌ی‌شان نفقه‌ی آنان را تأمین نکنند و الزامشان به تأمین نفقه‌ی آنان ممکن نباشد، با توجّه به سخن خداوند که فرموده است: ﴿وَعَلَى الْوَارِثِ مِثْلُ ذَلِكَ﴾[۹]؛ «و مانند آن بر عهده‌ی وارث است» و با توجّه به اینکه مؤمنان برادران و اولیاء یکدیگرند؛ چنانکه خداوند فرموده است: ﴿إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ﴾[۱۰]؛ «جز این نیست که مؤمنان برادران یکدیگرند» و فرموده است: ﴿وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ﴾[۱۱]؛ «و مردان مؤمن و زنان مؤمن برخی ولیّ برخی دیگرند».

۳ . نفقه‌ی حیوانات و گیاهان بر عهده‌ی مالک آن‌ها است و با این وصف، کسی که به حیوانات و گیاهان خود رسیدگی نمی‌کند، گناه‌کار است و به رسیدگی به آن‌ها یا فروششان یا مصرف‌شان در صورتی که قابل مصرف هستند ملزم می‌شود؛ چنانکه خداوند فرموده است: ﴿إِنَّ اللَّهَ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَالْإِحْسَانِ وَإِيتَاءِ ذِي الْقُرْبَى﴾[۱۲]؛ «هرآینه خداوند به عدالت و إحسان و پرداختن به نزدیکان امر می‌کند» و فرموده است: ﴿وَمَا اللَّهُ يُرِيدُ ظُلْمًا لِلْعَالَمِينَ﴾[۱۳]؛ «و خداوند هیچ ظلمی را برای جهانیان نمی‌خواهد».